“ქოროღლის ეპოსის” ინგილოური ვარიანტები

“ქოროღლის ეპოსის” ინგილოური ვარიანტები

“ქოროღლის ეპოსი” ფართოდ გავრცელებული ზეპირსიტყვიერი ნაწარმოებია. როგორც მკვლევარნი აღნიშნავენ, მისი სამშობლო აზერბაიჯანია, საიდანაც იგი შესულა სამხრეთ კავკასიისა და შუა აზიის ხალხებში და XIX საუკუნის შუა წლებამდე ჩამოყალიბებულა მისი თორმეტამდე ნაციონალური ვერსია: აზერბაიჯანული, სომხური, ქურთული, ქართული, თურქული, თურქმენული, უზბეკური, არაბული, ტაჯიკური, ყაზახური, თობოლურთათრული, ყარაყალფახური.

ქოროღლის ეპოსის ქართული ვერსია მონოგრაფიულად შეისწავლა ლია ჩლაიძემ და გამოაქვეყნა მისი თორმეტი ვარიანტი. ორი მათგანი საინგილოში ჩაწერილი ტექსტია.

ამჯერად ჩვენ ამ ტექსტებს განვიხილავთ.

ორივე ტექსტი ჩაწერილია ზაქათალის რაიონის სოფელ ალიაბადში 1963 წელს თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის III კურსის სტუდენტის ჰასილ ალიხანოვის მიერ (ფაკულტეტი არაა მითითებული). ტექსტები ინახება ფოლკლორისტიკის დეპარტამენტის არქივში (#2806 და #2807).

პირველი ტექსტის მთქმელი უცნობია. პასპორტში მხოლოდ ესაა აღნიშნული: “მოუსმენია ინგილო გლეხისაგან”. მეორე ტექსტის მთქმელია წერაკითხვის უცოდინარი ისკანდერ სულეიმანოვი. ეს გარემოება კი ძალიან გვეხმარება იმის გარკვევაში, თუ რა გზით შეითვისა ქოროღლის თქმულება ინგილო გლეხმა.

ქოროღლის ეპოსს დასთანის ფორმა აქვს. მისი გამავრცელებლები იყვნენ აშუღები, რომლებიც დასთანში ჩართულ ლექსებს საზზე ამღერებდნენ, ხოლო პროზაულ ნაწილს რეჩიტატივით ასრულებდნენ. ისკანდერ სულეიმანოვმა წერაკითხვა არ იცოდა. მაშასადამე, მან ზეპირად დაიმახსოვრა რომელიმე აშუღის მიერ მონათხრობი ამბავი.

არცერთ ინგილოურ ვარიანტში ლექსები არ გვხვდება.

თავისთავად ცხადია, რომ საინგილოში ქოროღლის თქმულება პირდაპირ აზერბაიჯანიდან შევიდოდა, თანაც, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, არა წიგნიერი, არამედ ზეპირსიტყვიერი გზით. ამიტომ ჩვენს ხელთ არსებული ინგილოური ჩანაწერები აზერბაიჯანულ ვერსიას უნდა შევუდაროთ. კვლევისათვის ვიყენებთ აზერბაიჯანულიდან ზეზვა მედულაშვილის მიერ უზადო ქართულით თარგმნილ ტექსტს, რომელიც ორიგინალის ენაზე გამოცემულია ბაქოში 1965 წელს მ. ჰ. თაჰმასიბის მიერ და თავის მხრივ ემყარება 1959 წლის აკადემიურ გამოცემას.

პირველ ინგილოურ ვარიანტს (#2806) ჰქვია “ქოროღლი ნაღილი”. “ნაღილი” არაბული სიტყვაა და ნიშნავს ამბავს, თქმულებას, ზღაპარს. ლია ჩლაიძე აღნიშნავს, ტექსტი დასათაურებულია მთქმელის მიერო. სათაურში მთქმელი ალბათ ზღაპარს უნდა გულისხმობდეს, რადგანაც მისი მონათხრობი ზღაპრული ეპიზოდით მთავრდება.

ახლა შევადაროთ ერთმანეთს აზერბაიჯანული და ინგილოური ვარიანტი და ჯერ აღვნიშნოთ მათ შორის მსგავსება.

1.            ორივე ტექსტში ქოროღლის მამა ფადიშაჰის (ან ხანის) მეჯოგეა.

ინგილოური: “ქოროღლი მამა ილხიჩი (თურქ. “მეჯოგე” – ტ. მ.) იყო ერ ფათიშასთან. რომ დაბერდა ...” (ჩლაიძე:83).

აზერბაიჯანული: “ალი ქიში ჰასან ხანის მეჯოგე იყო, თავისი დღე და მოსწრება ხანის კარზე გამოეღამებინა, თმაწვერი მეჯოგეობაში გასთეთრებოდა” (ქოროღლი:11).

2.            ქოროღლის ცხენი ზღვის რაშის (ან ალაზნის ცხენის) შვილია. ორივე ტექსტში მეჯოგე საკუთარი თვალით იხილავს ზღაპრული რაშის მიერ ჩვეულებრივი ფაშატის დამაკებას.

ინგილოური: “ერთხელ ალაზანი პირს რომ ვაზვიებდი, ალაზნით ერ გზელთმიანი ცხენი ამოვიდა და ერ ბეჩი (ჭაკი – ტ. მ.) მადიანი იყო, უგიმამ (მან) მოიდევნა. ეის უგი წყალი ცხენით ნაქნარია” (ჩლაიძე:83).

აზერბაიჯანული: “ერთ დღეს ალი ქიშის ჯოგი ზღვის პირას წამოესხა. ცხენები გაშლილიყვნენ და სძოვდნენ. ალი ქიში ცოტა განაპირებით ქვაზე ჩამომჯდარიყო. ის იყო, სისხამი გაიცრიცა და მოხუცმა მეჯოგემ უცებ თვალი ჰკიდა: ზღვიდან ორი მშვენიერი აჯილღა ამოვიდა. ულაყები ჯოგს შეერივნენ, თითო ფაშატი დააგრილეს და ისევ ზღვას მისცეს თავი” (ქოროღლი:11).

3.            ქოროღლის მამას თვალებს თხრიან.

ინგილოური: “წავიდნენ, მოიყონეს ილხიჩი. ფათიშამ უთხრაყე:

– დუშურეთ, თოლები დათხარეთ, გოუშვით! ბერ კაც თოლები გადმაყრეინეს” (ჩლაიძე:83).

აზერბაიჯანული. თოხათის ფაშა ჰასან ხანს ურჩევს: “ – ჰასან ხან, – მიუბრუნდა იგი მასპინძელს, – მე ვხედავ, ამ შენს მეჯოგეს ეს კვიცები ძალიან თვალში მოსდის და დიდ ფასს სდებს, შენც ადექი და თითო კვიცი თითო თვალის ფასად დაუსვი.

ალი ქიშის ხმაკრინტი არ ამოუღია, კვნესაც კი არ დასცდენია ერთი. ჯალათი რომ საქმეს მორჩა, ალი ქიში წამოდგა და თქვა:

– ჰასან ხან, ადამიანს თვალის ჩინი ყველაფერს ურჩევნია ამქვეყნად, მაგრამ შენ მე ის წამართვი” (ქოროღლი:13).

როგორც ვნახეთ, ამ ორ ტექსტში მსგავსია სამი ძირითადი მომენტი: 1. მთავარი გმირის ანუ ქოროღლის მამა მეჯოგეა; 2. მისი ცხენების ჯოგში არის ზღაპრული კვიცი (ან კვიცები); 3. მეჯოგეს თვალებს დათხრიან.

მსგავსების შემდეგ ყურადღება უნდა გავამახვილოთ განსხვავებაზე, რადგანაც ამა თუ იმ ხალხის მახსოვრობაში აღნიშნული ნაწარმოები ვარიანტული სახესხვაობით არსებობს.

1.            ინგილოური ვარიანტის მიხედვით, მეჯოგეობაში დაბერებულ მამას შვილი ურჩევს, თავი დაანებოს ფადიშაჰის სამსახურს: “მამავ, გეყოფა ახლა ფათიშასთან ილხიჩუება, დააგდი, მოიო. მამამ უთხრა: თუ რაზი (თანახმა) იქნება ფათიშა, დოვოგდევ მუშავობას, თუ არა, მე ვერ ვათანებ ზალიათ დაგდებასო” (ჩლაიზე:83). ფადიშაჰსაც არ უნდა მოხუცის სახლში გაშვება: “შენ მოსულთას უკან ცხენები აშენდნენ. მე ვეღარ ვიშონი შენებური ილხიჩისო” (ჩლაიძე:83).

აზერბაიჯანული გადმოცემით, ჰასან ხანსა და მეჯოგეს შორის ასეთი საუბარი არ ყოფილა. თვალებდათხრილ “ალი ქიშის ერთ ხელზე ერთი კვიცი მიაბეს, მეორეზე – მეორე და გამოაგდეს” (ქოროღლი:13).

2.            სრულიად განსხვავებულია თვალების დათხრის მოტივი.

ინგილოურ ვარიანტში ფადიშაჰმა იმიტომ იძია შური მეჯოგეზე, რომ მან რემადან გამოარჩია ფადიშაჰის საყვარელი კვიცი და ის წაიყვანა გასამრჯელოში. ტექსტში ვკითხულობთ: “ბევრ ხვეწნას უკან ფათიშამ იჟაზა მიცა და უთხრა: თავი ჰაყშიც ერ ცხენი წაიყონოსო”. მეჯოგემ ალაზნიდან ამოსული ცხენის ნაქნარ კვიცზე შეაჩერა ყურადღება: “ფათიშა კი ამ კვიც იცნობდა და იცავდა, ისეც თურმე ამ კვიცზე ქონია თოლები. უთხრეს ვეზირებმა, რომ ილხიჩიმ კვიცი წაიყონაო. ფათიშა გაჯავრდა” (ჩლაიძე: 83).

აზერბაიჯანულ ვერსიაში მეჯოგისთვის თვალების დათხრის მიზეზი გახდება ჰასან ხანის შერცხვენა თოხათის ფაშასთან. მერემეს მიერ მოყვანილი  გამხდარი კვიცების დანახვაზე თოხათის ფაშა გულმოსული იტყვის: “– ჰასან ხან, ასე გამეგონა, კარგი ჯიშის ცხენები ჰყავსო, თორემ ამნაირი ყარტაყურტანი ხომ მეცა მყავს!” (ქოროღლი:12). ეს კი დიდ უხერხულობაში აგდებს ჰასან ხანს, რომელსაც უნდა, რომ თავი მოიწონოს სტუმარი ფაშას წინაშე და საუკეთესო კვიცები გაატანოს მას. მეჯოგე ამაოდ ცდილობს ხანისა და ფაშას დარწმუნებას, რომ სწორედ საუკეთესო კვიცები შეურჩია.

3.            ინგილოური ვარიანტით ფადიშაჰი თვითონ მოიფიქრებს მეჯოგისთვის თვალების დათხრას, აზერბაიჯანული ვერსიით კი ჰასან ხანს თოხათის ფაშა ჩააგონებს, თვალები დათხარონ მეჯოგეს.

4.            ინგილო გლეხის მონათხრობის მიხედვით, ფადიშაჰმა იცის ზღაპრული კვიცის სიკეთე და კიდეც იცავს მას, აზერბაიჯანულ ტექსტში კი ჰასან ხანმა არაფერი იცის ზღვის რაშის ნაშიერი კვიცების შესახებ და ერთი სული აქვს, როდის მოიშორებს მათ. ინგილოური ვარიანტის მიხედვით ფადიშაჰი წინდახედულია, აზერბაიჯანული ვერსიის მიხედვით კი ჰასან ხანი წინდაუხედავი კაცია, სხვისი სიტყვის ამყოლი და დამჯერებელი.

5.            ორივე ტექსტში ნათქვამია, რომ ბრმა თვალების განკურნების წამალი არსებობს. ინგილოური ვარიანტით თვალების წამალს შვიდი ძმა დევი ინახავს შვიდი მთის იქით, აზერბაიჯანული ვერსიის მიხედვით კი ეს წამალი ყოშაბულაღის წყაროს ქაფშია, წყარო კი ქაფდება მხოლოდ შვიდ წელიწადში ერთხელ, როცა შეღამებისას ცაზე აღმოსავლეთისა და დასავლეთის მხრიდან წამოსული თითო ვარსკვლავი ერთმანეთს ეჯახება ზედ წყაროს თავზე. ორივე გადმოცემაში გვხვდება საკრალური რიცხვი – 7.

6.            ინგილოურ გადმოცემაში თვალების წამლის სამყოფელს ილხიჩის ასწავლის ყარაჩი, ხოლო აზერბაიჯანულ თქმულებაში ალი ქიშიმ თვითონ იცის ამ წამლის არსებობა და მისი ადგილსამყოფელი.

7.            განსხვავებულია დევებთან ბრძოლით წამლის მოპოვების ეპიზოდი, რაც აზერბაიჯანულ ვერსიაში საერთოდ არ გვხვდება. აქ ნათქვამია, რომ როვშანმა გამოუცდელობით ვერ შეძლო მამისთვის წამალი მოეტანა. მან ყოშაბულაღის წყაროს ქაფი თვითონ შესვა, თავზეც დაისხა, ხოლო როცა მესამედ შეუშვირა ჭურჭელი, ქაფი გაქრა და წყარო დაიწმინდა.

8.            ინგილოურ ვარიანტში ილხიჩის თვალის სინათლე დაუბრუნდება, აზერბაიჯანულ ვერსიაში კი ალი ქიში ბრმად რჩება და ასე იღუპება. ამის შემდეგ დაერქმევა მის ვაჟს როვშანს “ქოროღლი”, რაც ბრმის შვილს ნიშნავს.

კიდევ შეიძლებოდა მეტი განსხვავებული ეპიზოდების დაძებნა, მაგრამ, ვფიქრობთ, მოტანილი მაგალითებიც საკმარისია დასკვნის გამოსატანად:

ამ ორი ტექსტის შედარება ნათლად გვიჩვენებს, რომ ინგილო მთქმელებს თავისებურად გაუაზრებიათ ქოროღლის თქმულება, გადაუმუშავებიათ ის საკუთარი ფოლკლორული ტრადიციის კვალობაზე და ახალი ნიუანსები შეუტანიათ მასში. ასეთ ბუნებრივ ფოლკლორულ ვარიანტს იჩენს ჭეშმარიტი ხალხური ნაწარმოები ერთი ხალხიდან მეორეში გადასვლისას.

ახლა განვიხილოთ მეორე ინგილოური ვარიანტი. თსუ ფოლკლორისტიკის დეპარტამენტის არქივში შემონახული მასალის მიხედვით ამ ვარიანტის სათაურია “ნაღილი (ზღაპარი)”. აღნიშნული ვარიანტი ლია ჩლაიძესაც შეუტანია საკუთარ წიგნში და ასე დაუსათაურებია: “ჰამზასაგან ყირათის მოპარვა” (ჩლაიძე:98102). სათაური ზუსტად შეესაბამება თქმულებაში გადმოცემულ ამბავს და ამიტომ მასზე დავას არ ვაპირებთ. ვიტყვით მხოლოდ, რომ შენიშვნებში გაპარულა კორექტურული შეცდომა და მოტანილი საარქივო მასალის ნომრად 2807ის ნაცვლად დაბეჭდილა 2707 (ჩლაიძე:147). ამან შეიძლება დააბნიოს ხსენებული მასალის გაცნობის მოსურნე მკვლევარი და შემდეგ გამოცემაში თუ, ჩვეულებრივ, ტექსტის დასახელებაში აუცილებლად უნდა გასწორდეს იგი.

აღნიშნული ვარიანტის მიხედვით  ქოროღლის “ალმასა” ჰქვია. იგი სადაც გაიგებდა, კარგი ვაჟკაციაო, მოიტაცებდა და ასე დაუგროვებია 767 კაცი (ლია ჩლაიძეს ეს რიცხვი 777ად გადაუსწორებია, ალბათ, აზერბაიჯანული ვერსიის გავლენით – იხ. ჩლაიძე:98).

ამ ვარიანტითაც “ასკრების დამგროვებელი” “ბრმაი შვილია”. ჰყავს ორი ცხენი: ყირათი და დურათი.

ალმასა “ქეთხუდაების დუშმანი, ღარიბების მამაა”. თქმულება გვეუბნება: “ის კაცი ქეთხუდაებთან დაჰვას ჩადიოდა, იმათ ართომდა, ვარი დევლეთს ღარიბებს უყოფდა” (ჩლაიძე:98). ქართული ხალხური ეპოსის გმირი არსენაც ხომ ასე იქცევა: “მდიდარს ართმევს, ღარიბს აძლევს, ღმერთი როგორ წაახდენსა”. ინგილოურ თქმულებაში ქაჩალს “ჰასანა” ჰქვია, თუმცა ბოლოს “ჰამზად” იხსენიება: “ამ ქეთხუდა კაცს არ უნდოდა ... თავი ვარდივი ქალი ამ ტილიან ქაჩლიბეი მიეცა. ჰამზამ რომ გაიგო, წავიდა, დოუზახა, უთხრა: თუ არ მომცემ, წავყონ, მივცემ ცხენს ალმასას და ვეტყვი, რომ ეგრე ფიქროვდი, შენ მომაპარინე იგი ცხენი, მოვაკვლევინებ შენ თავსაო” (თსუფა #2807).

ქოროღლის დელიბაშებიდან ინგილოური თქმულება ასახელებს დემურჩ ოღლის, მეუღლეებიდან – მხოლოდ ნიგარ ხანუმს. ამ თქმულებაში გვხვდება აგრეთვე მეწისქვილე, ქეთხუდა და აშბაზი. სხვა პერსონაჟებს თქმულების აღნიშნული ვარიანტი არ იცნობს.

ინგილოური ვარიანტით ქაჩალი ალმასას ქალაქში, მის კარებთან დაჯდება და საცოდავად მოიკუნჭება. ალმასა ეკითხება ვინაობას. ქაჩალი პასუხობს: “ფაღირი ვარ, ქეთხუდაებმა წამართვეს ბუთუმ ის ვარი, რაც შენ მამეცი მაშინაო. ეხლა მინდა შენთან ვიყო. ცხორს მოვლო. შენ ცხენევს შევხედავ” (თსუფა #2807).

აზერბაიჯანული ვერსიით კი ქოროღლი ჩანლიბელის თეთრი კლდიდან დაინახავს გზაზე მომავალ, ძველმანებში გამოწყობილ უცხო ადამიანს, ჩაეგებება და გზას მოუჭრის. “ჰამზა უკვე მიხვდა, რომ ეს ქოროღლი იყო. სახეზე ცბიერების ნიღაბი მოირგო და ისე მიუგო:

– ქოროღლის ვეძებ.

– ქოროღლი რად გინდა? – შეეკითხა კვალად ქოროღლი.

ჰამზამ უპასუხა:

– აგრემც შენი ჭირის სანაცვლოდ ვიყო. ერთი დაკარგული მენახირე ვარ. ჩემი დღე და ცხოვრება ფაშაბეგების მენახირეობაში გამიტარებია ... ახლა, შენი ჭირიმე, ქოროღლიღა დამრჩენია იმედად. ამბობენ, ძალიან კაცური კაცია, ლუკმას არავის დააყვედრისო. ჰოდა, მეც ავდექი და იმას მოვადექი” (ქოროღლი:179).

ინგილოურ ვარიანტსა და აზერბაიჯანულ ვერსიაშიც ქოროღლის მეგობარი დელიბაშები და ხანუმები ქაჩალს უნდობლად შეხვდებიან, მაგრამ ქოროღლი მაინც შეიფარებს. ორივე შესადარებელ ტექსტში ქაჩალი ჯერ დურათს მოიპარავს და იტყვის: დურათს წავიყვან, ქეთხუდას (ან: თოხათის ფაშას) მოვატყუებ, რა იცის, ყირათია თუ დურათიო. ორივე ტექსტში მეწისქვილე გაუცვლის ტანისამოსს, ქაჩალი თვითონ ზეზე იტრიალებს, მეწისქვილეს კი დამალავს და წისქვილში შემოსულ ქოროღლის ოსტატურად გააცურებს – ახლა ყირათს მოჰპარავს. ამ ეპიზოდებს აზერბაიჯანელი და ინგილო მთქმელები თითქმის ერთნაირად გადმოგვცემენ. აღვნიშნავ მხოლოდ განსხვავებას:

1.            აზერბაიჯანული ვერსიით  ყირათზე ამხედრებულ ჰამზას ქოროღლი ეუბნება, რომ ცხენი დააბრუნოს. ჰამზა პასუხობს, თუ რატომ დასჭირდა ყირათის მოპარვა: “ცხენიც იმიტომ მიმყავს, რათა... ერთი კარგი დღე მეცა ვნახო ცხოვრებაში. როცა თოხათში მოხვალ, უზანგს მე თვითონ დაგიჭერ, მე თვითონ შეგსვამ ცხენზე” (ქოროღლი:187).

ვნახოთ და აშუღის ტანსაცმელში გამოწყობილი ქოროღლი მართლაც მივიდა თოხათში, ფაშას თავლაშიც შეაღწია თავის ყირათთან. ჰამზამ ეს გაიგო და თავლისკენ გასწია. “როგორც კი თავლასთან მივიდა, თავლის კარიც გაიღო. ხედავს ჰამზა: ვიღაც აშუღი კი არა, მართლაც ქოროღლია და დასადავებული ყირათი თავლიდან გამოჰყავს. ხელად მიიჭრა, უზანგი დაუჭირა და ეუბნება:

– ქოროღლი, რაც წისქვილში გითხარი, აჰა, გისრულებ კიდეც” (ქოროღლი:212). ზეპირად მოსმენილი ეს ეპიზოდი ინგილო მთქმელმა ისე გარდათქვა, თითქოს ჰამზა თავიდანვე მზად იყო ქოროღლის დახმარებოდა და რჩევადარიგება მიეცა მისთვის. ინგილოური თქმულების მიხედვით  ყირათზე შემჯდარი ჰასანა ასე ეუბნება ალმასას: “ხუთმეტი დღესუკან მოი ქეთხუდაების სოფელში აშიღი ტანისამუსით, შენი ჩონგური აიღი (საზი ქართული ჩონგურითაა შეცვლილი. აი, კიდევ ერთი ქართული რეალია – ტ. მ.), მოიკითხე ქორწილი სად არისო, მოი ქორწილში, როგორც აშიღი, დოუკარი, იმღერი, თამაშა გააკეთე. ქორწილი მორჩომი მეორე დღე მოგცემ შენი ყირათს, წაიყონეო” (თსუფა #2807)...

უკვე მომხდარი ამბავი ინგილო მთხრობელს მომავალში გადააქვს, თანაც ქაჩალი ჰასანა ალმასას დამხმარე გამოჰყავს, რადგანაც ზღაპრების მიხედვით ქაჩალი პერსონაჟი ქეთხუდაების, ბეგებისა და, საერთოდ, ბოროტი მმართველების წინააღმდეგ მებრძოლი გმირია (გავიხსენოთ ქართული ზღაპარი “ქაჩალმებატე” და აზერბაიჯანული “ქაჩალმამედი” ან “ქაჩალი და ყადი”).

ინგილოური მასალის მიხედვით, ალმასა შუაზე გაგლეჯს მეწისქვილეს, აზერბაიჯანულ ტექსტში კი ქოროღლი დოლაბების ქვეშ დამალულ მეწისქვილეს არ მოკლავს.

ინგილოური ვარიანტით, ქეთხუდასთან აშუღის ტანსაცმლით მისული ალმასა აშბაზს (მზარეულს) მოკლავს და ქვაბში ჩადებს.

აზერბაიჯანული ვერსიით კი როცა მზარეული გაიგებს, მისი სტუმარი ქოროღლიაო, ყბას დააღებს განგაშის ასატეხად. მაშინ “ქოროღლი ხელად წასწვდა ყანყრატოში, ორად მოკეცა ეს შენი მზარეული და ჩადო ქვაბში. ქვაბს ხუფი დაახურა, თვითონაც იმ ქვაბზე ჩამოჯდა და მეორე ფლავიანი ქვაბი მიითრია” (ქოროღლი: 205).

4. ინგილოური მასალის მიხედვით ყირათის დაკარგვის შემდეგ ქოროღლიც (ალმასა) გადაიკარგება და მკვდარი ეგონებათ. აზერბაიჯანულ ვერსიაში კი ჩანლიბელის მკვიდრნი ხედავენ, რომ ქოროღლის აღვირით მოჰყავს დურათი და მთლად ფქვილშია ამოსვრილი. დელიბაშები და ხანუმები მიხვდებიან, რომ ქოროღლი ჰამზამ წისქვილში მოატყუა.

5. ინგილოურ ვარიანტში ყირათზე ამხედრებული ალმასა ქეთხუდას კისერში ჩაავლებს ხელს, ასწევს და თავს კარებზე ახლევინებს. აზერბაიჯანულ ვერსიაში ჰასან ფაშა ციხის ბურჯზეა შემდგარი და იქიდან უყურებს ქოროღლის ომს ჯართან. როცა ყირათი გაარღვევს ზღუდეს, გაცურავს მდინარეს და სამშვიდობოს გავა, ქოროღლი შემობრუნდება და ფაშას გასძახებს:

“– ჰასან ფაშავ, ამჯერად ბურჯზე ახველ და ხელიდან წამიხველ. სხვა დროს ვნახოთ, სადღა გამექცევი! არა უშავს. მევალე იმასა ნატრობს, მოვალე არ მოუკვდეს. კიდევ შევხვდებით!” (ქოროღლი:218).

6. ინგილოურ თქმულებაში ალმასა და დემურჩ ოღლი ქეთხუდაებს ებრძვიან, აზერბაიჯანული ვერსიით კი ქოროღლი თავისი დელიბაშებით ხანების, ფაშებისა და ბეგების რისხვას წარმოადგენს.

საიდან და რატომ გაჩნდა ინგილოურ ვარიანტში ქეთხუდა? ამის შესახებ დამაჯერებლად მსჯელობს ლია ჩლაიძე: “ინგილოურ ვარიანტებში გმირის მთავარ ანტაგონისტად ფადიშაჰის გვერდით ქეთხუდები რომ ჩნდებიან, ესეც ადგილობრივი სინამდვილის ანარეკლია.

ქეთხუდა სპარსული სამოხელეო ტერმინია. იგი ირანული პროვინციული მართვაგამგებლობის სისტემის ერთ რგოლს – მამასახლისს აღნიშნავდა.

... ქეთხუდების ხელში ხდებოდა მიწისმფლობელობის კონცენტრაცია, რაც XIX საუკუნეშიც გრძელდებოდა და იწვევდა მწვავე ბრძოლას “თავისუფალი თემების” შიგნით. თუ იმასაც დავუმატებთ, რომ ის პრივილეგირებული გვარები, საიდანაც ქეთხუდები გამოდიოდნენ, ჩვეულებრივ, ლეკები ან გალეკებული ქართველები იყვნენ, გასაგები გახდება, რომ ინგილო გლეხისათვის ქეთხუდა თავის თავში აერთიანებდა ეროვნული და სოციალური ჩაგვრის აპარატს” (ჩლაიძე: 44).

აზერბაიჯანულ ვერსიასთან მეორე ინგილოური ვარიანტის შედარებამაც აშკარად გამოკვეთა განსხვავება სიუჟეტურ ქსოვილში, გმირთა სახეებსა და ხასიათებში, თუნდაც მათ სახელებში. საერთოდ უნდა ითქვას, რომ ორივე ვარიანტი მნიშვნელოვნად განსხვავდება აზერბაიჯანული ვერსიისაგან. აღნიშნულ ვარიანტებში შესულია როგორც ზღაპრულფანტასტიკური, ასევე რეალისტური ამბები, რაც აზერბაიჯანულ ტექსტში არ გვხვდება. მაგალითად, პირველი ვარიანტი, რომლის სათაურია “ქოროღლი ნაღილი” მთქმელის მიერ გააზრებულია, როგორც ზღაპარი და მართლაც ზღაპრული დასასრული აქვს. ეს ფაქტი ლია ჩლაიძემაც აღნიშნა, როცა პარალელი გაავლო ქართულ ზღაპართან “მეცხვარე, ბრმა დევი და ფეიქრის შეგირდი” (ჩლაიძე: 63).

ქოროღლის თავგადასავალი ინგილო მთქმელებს მაჰმადიანი აშუღებისაგან უნდა მოესმინათ, რასაც მოწმობს თქმულებაში არაბული, სპარსული და თურქული სიტყვების სიჭარბე, მაგრამ ინგილო მთხრობელნი ამბებს მშობლიური ქართულით ყვებიან. ცნობილია ერთერთი ვარიანტის მთხრობელი, წერაკითხვის უცოდინარი ისკანდერ სულეიმანოვი, რაც კიდევ უფრო ამყარებს იმ თვალსაზრისს, რომ მან თქმულება ზეპირი გზით შეითვისა.

ინგილოურ ვარიანტებში ასახულია ადგილობრივი კოლორიტი, სოციალური წრე (მაგალითად, ხანების, ბეგებისა და ფაშების ნაცვლად “ქეთხუდები”), მუსიკალური საკრავები (საზის ნაცვლად ქართული ჩონგური), გაქართულებულია გეოგრაფიული გარემოც: “ერთხელ ალაზანი პირს რომ ვაზვიებდი, ალაზნით ერ გზელთმიანი ცხენი ამოვიდა” (თსუფა #2806).

ინგილოურ ტექსტებში “ქოროღლის ეპოსს” ფოლკლორიზაციის გრძელი გზა გაუვლია და მასში ქართული ნაციონალური ხასიათიც ასახულა.

გამოყენებული ლიტერატურა

1.            თსუფა:               ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ფოლკლორისტიკის დეპარტამენტის არქივი.

2.            ქოროღლი: (აზერბაიჯანული ეპოსი), წიგნი I, წიგნი II, გამომცემელი “კავკასიური სახლი”, თბ., 2003.

3.            ჩლაიძე: ლია ჩლაიძე, ქოროღლის ეპოსის ქართული ვერსია, გამომცემლობა “მეცნიერება”, თბ., 1978.

Ingiloian Versions of  “korogli’s Epos”

Two versions of  “korogli’s Epos” are written  in the village of Aliabadi, in  Zakatala district in Saingilo. They are told in Georgian language. They considerably differ from the Azerbaijanian version. Georgian national character is also reflected in them.