გველის სახე ინგილოურ თქმულებებში

გველის სახე ინგილოურ თქმულებებში

უძველესი მითოლოგიური გადმოცემების მიხედვით გველი, გველეშაპი განასახიერებდა ქაოსის, სიბნელის, ბოროტების საწყისს. მას უპირისპირდებოდა კეთილი ძალა მზიური გმირების სახით. გველი ხთონური არსებაა, იგი დაკავშირებულია ქვესკნელთან, წყალთან, წყალი კი მუდმივი განახლებისა და აღორძინების სიმბოლოა.

შუამდინარული მითოსის მიხედვით, მზიური ღმერთი მარდუქი კლავს ზღვაურ გველეშაპს – თიამათს და მისი სხეულისგან ქმნის ცასა და მიწას, მაგრამ ვიდრე თიამათს დაამარცხებდა, მარდუქი გადაიყლაპება ამ ურჩხულის მიერ და განახლებული გამოდის მისი წიაღიდან. ამგვარად გამოდის ქართული ამირანი შავი ვეშაპის მუცლიდან. მსგავს არქეტიპულ მოდელზეა აგებული მსოფლიოს მრავალი ეპიკური გმირის დაბადება.

ბიბლიის მიხედვით გველი სიბრძნისა და ბოროტების სიმბოლოა, მასთანაა დაკავშირებული ადამიანის პირველი ცდუნება და მისი სამოთხიდან გამოძევება. იმ დღიდან ადამიანსა და გველს შორის მტრობაა ჩამოვარდნილი; ბიბლიაში ვკითხულობთ: “უთხრა უფალმა გველს: რაკი ეს ჩაიდინე, წყეულიმც იყავ ყველა პირუტყვს შორის, ყველა გარეულ ცხოველს შორის! მუცლით იხოხე და მტვერი ჭამე მთელი სიცოცხლე.

მტრობას ჩამოვაგდებ შენსა და დედაკაცს შორის, შენს თესლსა და დედაკაცის თესლს შორის: ის თავს გიჭეჭყავდეს, შენ კი ქუსლს უგესლავდე!” (დაბადება, 3:1415).

ბიბლიის მკვლევარნი ვარაუდობენ, რომ ადამისა და ევას შეცდენამდე გველი “არ უნდა ყოფლიყო ზარდამცემი, როგორიც ის არის; თავზარდამცემი და ზიზღის გამომწვევი არსება ვერ მოახერხებდა იმას, რაც მან მოახერხა. ეს გველი ისეთივე მშვენიერი და მიმზიდველი უნდა ყოფილიყო, როგორიც იყო ის ხე და მისი ნაყოფი, რომლის ჭამა უფალმა ღმერთმა აუკრძალა ადამს (და ადამის ხელით დედაკაცს). დასჯილდაცემულ გველს შემორჩენილი აქვს “ძველი დიდება” – მისი შეფერილობა, მისი მოქნილი ტანი, იდუმალება, რომლის მსგავსსაც არცერთი ველური ცხოველი არ იწვევს ადამიანში, მოწმობს მის სხვანაირ წარსულს. ის არსებაც, რომელმაც გველი გამოიყენა ღვთის ხატის მატარებელთა შესაცდენად, უბრწყინვალესი ანგელოსი იყო, და მას სახელადაც შერჩა ლუციფერი (Lლუციფერ “სხივოსანი”) (კიკნაძე 2004 : 25).

ქართულ ხალხურ სიტყვიერებაში გველი გაორებული სახით არის წარმოდგენილი. სიონელი მოხევე დ. წამალაიძე ამბობს: “გამიგია, რომ ალალი და არამი გველი არსებობსო” (ცანავა 1992 : 122). სონა აქიაშვილის გადმოცემით კი “ფუძის გველი ალალია. ცხოვრობს სახლის საძირკველში, ზოგი მას რძესაც აძლევს” (ცანავა 1992 : 120).

ინგილოები ფუძის გველს “სახლის გველს” ეძახიან და ძალიან ერიდებიან მის განაწყენებას: “ყველა ოჯახში გველი ყავდათ, – მოგვითხრობს ინგილოური გადმოცემა, – სახლში გველს არ მოკლავდნენ. იტყოდნენ – სახლის გველიაო.

უწინდელ დროში თურმე ერთი ქალი ყანაში მიდიოდა. გზაზე ჭრელი რქებიანი გველი დაუნახავს. შიშისაგან ქალს ვერაფერი მოუფიქრებია, თავიდან თავსაფარი მოუხდია და გველისთვის თავზე დაუფარებია.

გველსაც უფიქრია, ქალი მომკლავსო და რომ მიმხვდარა, არაფერს მერჩისო, თავისი ჭრელი რქები თავსაფრის ქვეშ დაუტოვებია და თვითონ კი გაქცეულა.

ქალს რქები აუღია, თავსაფარში გაუხვევია და სახლში წაუღია.

იქ უფროსებისთვის უჩვენებია. უფროსებს ურჩევიათ ქალისთვის, ის რქები ხორბლის შესანახ ჭურჭელში ჩადე, შენს ოჯახს ხვავი და ბარაქა არ მოაკლდებაო.

ქალიც ასე მოქცეულა, რქები ჭურჭელში ჩაუდია. ჭურჭელიც პირამდე გავსებულა.

მართალია, იმ ქალს დიდხანს უცხოვრია, დიდი ოჯახი ჰქონია და საკმაოდ ხელგაშლილად ყოფილა, მაგრამ არასოდეს ხორბალი არ მოკლებია.

ჭურჭელი მუდამ პირთამდე ყოფილა გავსებული.

სწორედ ამის შემდეგ არ კლავდნენ ოჯახში შემოსულ გველს”.

                                      (თსუფა : # 24365)

მოტანილ გადმოცემაში ჭრელი გველის ატრიბუტია რქები, რომლის დატოვებითაც ოჯახში ბარაქა შემოდის. საინგილოში წესჩვეულებაც არსებობდა იმის შესახებ, თუ როგორ უნდა დაენარჩუნებინათ გველის რქები, რომ ოჯახში გამოულეველი სარჩო ჰქონოდათ. აი, რას ყვებიან ინგილოები: “როცა რქიან გველს დაინახავ, საჩქაროდ გადააგდე წითელი ტილო ისე, რომ რქები თავიანად ტილოს ქვეშ დაიმალოს.

გველი საშინლად იწივლებს. ვინც გადააფარა, მან ყურები უნდა დაიცვას, თორემ დაყრუვდება. გველი დაყრის რქებს იმ ტილოს ქვეშ და წავა. რქები უნდა აიღო მალულად ისე, რომ არავინ დაგინახოს. ეს რქები უნდა წაიღო და დამალო ხორბლის შესანახ ჭურჭელში.

ეს ნიშნავს ბარაქას. შენი სიცოცხლის მანძილზე ეს ხორბალი არ გაგითავდება. რამდენიც არ უნდა ხარჯო, მაინც ემატება და ემატება” (თსუფა : # 24 359).

მოტანილ გადმოცემებში გველის რქების დაყრევინების ორი ხერხი დაფიქსირდა: ერთია ქალის თავსაფრის გამოყენება, მეორეა წითელი ტილო. ახლა ვნახოთ მესამენაირი ხერხი. ტექსტი ჩაწერილია ინგილოურ დიალექტზე და ამიტომ უფრო მეტი ღირებულება აქვს მას: “გლვი ნახირ მოდიან ერთა. მინც ემას დაინახავს, წინ გააქნ წითელ ხონჩაÁ...

ე გლვ ბითთიმ (ყველა) ქებევიანნი (რქიანია). ბითთიმიზგნი (ყველაზე) დიდ ქებევიან გლ ხონჩაზე აგდევს ქებევს. ემ ქებევს ააქნ, მიაქნ შინ და ფქლი კასრში დევენ. ექ ბარაქათ არ წყდევ. ჰამმეშა (ყოველთვის) ემატევ თვისთავზე” (თსუფა : # 29 852).

მესამე შემთხვევაში უკვე წითელი ხონჩაა გამოყენებული. უნდა აღინიშნოს, რომ სამივე შემთხვევაში გველი თავისი ნებით აგდებს რქებს და ადამიანი ძალადობას არ მიმართავს. ძალადობის ფაქტები სხვა გადმოცემებში დასტურდება, რომლებსაც ცოტა ქვემოთ შევეხებით.

ახლა ყურადღება გავამახვილოთ წითელი ფერის სიმბოლურ მნიშვნელობაზე. მწერალ დემნა შენგელიას დაკვირვებით, სამყაროს “სამივე სკნელი სამფერი ცხოველებით ანდა მდინარით იყო წარმოდგენილი: თეთრი, შავი და წითელი გველეშაპების, რაშების, ირმებისა და ცხვრების სახით. თეთრი – ზესკნელის ფერი იყო, შავი – ქვესკნელისა, ხოლო წითელი, ხანდახან ჭრელიც – შუასკნელისა” (შენგელაია 1960 : 431). სტატიის ბოლოში მწერალი კვლავ ამბობს: “ამ სამი სკნელის ანუ ცის განუყრელობის აშკარა გამოხატვას წარმოადგენს აგრეთვე ისიც, რომ ჩვენი აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელები ახლაც სამი ფერის სკლატით სუდრავენ თავიანთ მიცვალებულებს: შავით, თეთრით და ჭრელით, რადგან მათ სამივე სკნელი უნდა განვლონ” (შენგელაია 1960 : 434).

მაშასადამე, წითელი ფერი, რომელსაც ხანდახან ენაცვლება ჭრელი, შუასკნელის სიმბოლოა, სადაც ჩვენც – ადამიანებიც ვცხოვრობთ. გველი კი, როგორც ცნობილია, ქვესკნელური (ხთონური) არსებაა. სამზეოზე ამოსული გველი თითქოს ორ სკნელს (ზესკნელსა და შაუსკნელს) აერთებს და ამიტომაც მას შუასკნელის სიმბოლოს – წითელი ფერის ტილოს, თავსაფარს ან ხონჩას აგებებენ. შუასკნელის წიაღში გავლისას იგი ტოვებს განახლებისა და ბარაქიანობის სიმბოლოს – რქებს, რომელიც მას ქვესკნელიდან ამოაქვს.

წარმოდგენილ მასალაში, გარდა წითელი ფერისა, მითოლოგიურ სახესიმბოლოთა მთელ სისტემასთან გვაქვს საქმე. პირველი სახე თვითონ გველია, რომლის შესახებ უკვე ვისაუბრეთ. მისი ერთერთი ატრიბუტია რქები, რქა საერთოდ ნაყოფიერების სიმბოლოდაა მოაზრებული. ბერძენთა ნაყოფიერების ღვთაება დიონისე ხარის რქებით იყო წარმოდგენილი დიონისურ მისტერიებში. ამავე დროს, დიონისე გველის სახით ჩადის ჰადესში. პერსეფონეს ზევსი გველის სახით მოევლინება და რქიან შვილს ჩაუსახავს, რომელიც ტიტანებმა დაგლიჯეს და განმეორებით შვა სემელემ.

ქართული მითოსის მიხედვით, ხახმატის ჯვარმა ქაჯავეთიდან წამოიღო ფურის რქა, რომელშიც ერთი ლიტრი ქერი ჩადიოდა და ამ რქას საწყაოდ იყენებდნენ ხახმატის ჯვარში. ამ რქით აწყული ქერი ბარაქიანი და გამოულეველი იყო.

რქა წარმოადგენს გმირის ჯავშანსაც. ქვეწარმავლების ნადნობი რქოვანი გარსით არის დაფარული გერმანული ეპოსის გმირი ზიგფრიდი. “ნიბელუნგების სიმღერა” გვაუწყებს, რომ ზიგფრიდს სხეულის მხოლოდ ერთი ნაწილი – მარცხენა ბეჭი დარჩა დასაფარავი, რადგანაც ქვეწარმავლების ნადნობში ბანაობისას ბეჭზე ცაცხვის ფოთოლი დაეცა. ის იყო მისი სუსტი ადგილი, როგორც აქილევსის ქუსლი.

გველის რქა, რქოვანი გარსი, გველის პერანგი მითოსში ტოლფარდი ცნებებია, რომლებიც მეორედ შობას, განახლებას, აღორძინებას უკავშირდება. გველი აგდებს რქას, რომ ახალი ამოუვიდეს; იხდის ძველ პერანგს, რომ ახლით შეიმოსოს, მაგრამ ის ძველი კი არ იკარგება, ბუნებაში ტრიალებს; მისი მადლი ახლა სხვას გადაეცემა, განიცდის სახეცვლილებას და განახლებას. მეორედ შობის მისტერია გრიგოლ რობაქიძის ლექსშიცაა ასახული:

“მეორედ შვება ვეღარ ითმენს ხავოან ქავილს

და იხდის პერანგს ცხელ ქვიშაზე რქიანი გველი”.

                                                                 (“მზის კევრი”)

ხალხურ გადმოცემებში გველის რქას ცვლის გველის თვალი ან ხვითო. გველის თვალს “ნატვრის თვალსაც” უწოდებენ. “ვინც მას ჩაიგდებს ხელში, რასაც ინატრებს, ყველაფერი შეუსრულდებაო. ნატვრისთვალი საყურეებიან გველსა აქვსო. ეს საყურეებიანი გველი ყველაზე დიდი ხნისაა” (ცანავა 1992 : 128129).

საყურეებიანი გველი სხვა გველებისგან გამორჩეულია. მოხევეები ჯადოსნური თვალის მფლობელ გველს “ალალს” ეძახიან. გადმოცემის მიხედვით, ერთ მოხევეს წყაროსთან ენახა ერთი დიდი გველი, რომელიც თვალს ათამაშებდა. ორკაპი ჯოხი ჰქონია თან. დაუბჯენია ეს ჯოხი, უთქვია: “ალალი ხარ თუ არამიო. ენა გამოუყვია გველს და ამით უნიშნებია – ალალი ვარო. გველი არ მოუკლავს. თვალი აუღია და უბეში ჩაუდვია” (ცანავა 1992 : 120).

ხვითოც, რომელიც იგივე ნატვრისთვალია, გამორჩეული გველის საკუთრებაა. ხალხი გადმოგვცემს: “გველები ხვითოს მარტის თვეში ათამაშებენ... ხვითოს მრავალიდან ერთერთი დებს” (ცანავა 1992 : 130).

საინტერესოა, როგორი ფორმისაა გველის თვალი. საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში მცხოვრები ხალხური მთქმელები თითქმის ერთნაირად ახასიათებენ მას. მოხევეების გადმოცემით, “გველის თვალი მრგვალი იყოვო, ჩიტის კვერცხის ტოლა, თან სხვადასხვა ფერისა (წითელი, ყვითელი, თეთრი, მწვანე და ლურჯი). ეს ფერები კვერცხს ზოლებად ეკვროდა. ასეთ თვალს გველები ტყეში პოულობენ. მას არამი გველი ვერ იპოვის” (ცანავა 1992 : 120).

მეორე გადმოცემის მიხედვით, იასე ხულელიძეს უნახავს, რომ “ეს თვალი სხვადასხვა ფერით ბზინავდა”. სხვა მთქმელი კი გვეუბნება: “თხილის ტოლა ყოფილა ეს თვალი”. ფშაველ ხევისბერს, ბიჭურ ბადრიშვილს უნახავს, ღამით როგორ აგორებდა გველი თვალს, რომელიც მძივის ხელა ყოფილა და ბალახებს ანათებდა.

საიდან მოაქვს ეს თვალი გველს? ამის შესახებაც სხვადასხვა აზრია ხალხში გავრცელებული. როგორც ზემოთ დამოწმებული მასალიდან შევიტყვეთ, ხვითოს ათასში ერთი გველი დებს. ხალხი ამბობს: “ასეთ თვალს გველები ტყეში პოულობენ”ო. სხვა გადმოცემის მიხედვით კი “გველები თოლს (თვალს) შოულობენ სასაფლაოზე. ქუდბედიანი რომ გარდაიცვლება, იმას ამოუღებენ თვალს, ამოიტანენ ზემოთ და ათამაშებენ. ასეთი თოლი საფლავიდან ალალ გველს ამოაქვს. არამი გველი ამას ვერ გააკეთებს” (ცანავა 1992 : 120). ხევსურული გადმოცემები მოგვითხრობენ, თუ როგორ დასდევს გველი ნაწილიან ცოცხალ კაცს და როგორ ცდილობს ნაწილის (იგივე თვალის) ხელში ჩაგდებას. ხევსურული პოეზიის გმირი მამუკა ქალუნდაური ნაწილიანი ყოფილა. ნაწილი იცავდა მას გარეშე მტრის ხელმახვილისა და ხიფათისაგან. ქალუნდაური რომ მომკვდარა და მისი კუბო სასაფლაოზე წაუღიათ, ჭირისუფლებს უნახავთ კუბოს გვერდით მოსრიალე, თავაწეული გველი, რომელიც, მათი რწმენით, მკვდარი ქალუნდაურისთვის ნაწილის წასართმევად იყო მოსული. ერთ ხევსურს ხანჯალი უძვრია და შუაზე გაუსხეპია იგი.

ინგილოური მასალის მიხედვით ვნახეთ, თუ როგორ ყრის, როგორ აგდებს ჭრელი გველი რქებს. ახლა ვნახოთ, საქართველოს სხვა კუთხეებში ჩაწერილი გადმოცემების მიხედვით როგორ სტაცებენ ადამიანები გველს თვალს ან ხვითოს.

მოხევურ თქმულებაში კაცი ორკაპი ჯოხის დადგმით აგდებინებს თვალს და უბეში ინახავს. ხევში ჩაწერილი მეორე თქმულება კი მოგვითხრობს, რომ იასე ხულელიძემ ქუდი ესროლა გველებს, რომლებიც არ შეეპუენ და თვალი არ დათმეს. ბოლოს მანაც ორკაპი ჯოხის გამოყენებით მუცლიდან გამოაგდებინა ერთ გველს თვალი. ერთ გადმოცემაში კი ნათქვამია, რომ “უნდა დაუდარაჯდეს კაცი ხვითოობის თვეს გველების გამოსვლას, მიეპაროს და ისე ესროლოს ქუდი, ხვითო ქვეშ მოჰყვეს, შემდეგ გამდინარ წყალში აქეთიქით გავიდეს, რათა დადევნებულმა გველებმა ნაკვალევი ვერ იპოვონ” (ცანავა 1992 : 130).

ხალხური გადმოცემები თვალის მოტაცების ასეთ შემთხვევასაც იცნობენ: ერთხელ, თამაშის დროს, გველმა ძალზე შორს გაისროლა თვალი. “მწყემსმა დრო იხელთა, წამოვარდა ნაბდიდან, თვალს ხელი სტაცა და გაიქცა”. თვალის გამტაცებელი წყალში გავარდა და გველმა ვეღარ გაიგო მისი კვალი. “ნატვრისთვალის დაკარგვით შეღონებულმა მცურავმა კი იქვე, წყლის პირას, ქვაზე მოიკლა თავი” (ცანავა 1992 : 125).

გველის სახე ტაბუირების მთელ ჯაჭვს მოიცავს. განვიხილოთ აკრძალვის ერთერთი სახე: გველისთვის წართმეული ან მოპარული ნატვრისთვალი თუ ხვითო ხელში ჩამგდებმა მალულად უნდა შეინახოს. “ეს თვალი ბიძაჩემმა (ივანე ხულელიძემ) რომ ნახა, არავინ იცოდა მის მეტმა. თუ სხვა გაიგებდა ამ ამბავს, თვალი ძალას კარგავდა” (ცანავა 1992 : 120).

გველის თვალს არასოდეს დადებენ თვალსაჩინო ადგილას. მას მალავენ ამბარში, ყორეში, ცომის მოსაზელი ვარცლის ძირზე მიკრული ფიცრების ღრიჭოში ისე, რომ არ წამოვარდეს. მარხავენ მიწაშიც, სადაც თვალი სასწაულს ახდენს. გადმოცემით, ერთ მოხევეს თვალის მფლობელი “გველი არ მოუკლავს. თვალი აუღია და უბეში ჩაუდვია. წაუღია და დაუმარხავს გამხმარი ეკლის ძირას. ერთ თვეში ეკალი ძალიან აყვავებულა. ეს იმას ნიშნავდა, რომ თვალი შემძენია და შეიძლებოდა მისი სახლში წამოღება. წამოუღია და ჩაუდვია ერბოს ქილაში. ამის შემდეგ ოჯახში ერბო, ფქვილი, მატყლი, რძე და ყველი არ ილეოდა. ძალიან გამდიდრებულან” (ცანავა 1992 : 120).

ეკლის განედლების ეპიზოდი ბიბლიის ხალხური ინტერპრეტაციის შედეგია. აკრძალული ხის ნაყოფის ჭამის შემდეგ უფალმა უთხრა ადამს: “მიწა დაიწყევლოს შენს გამო. ტანჯვით მიიღებდე მისგან საზრდოს მთელი სიცოცხლე.

ძეძვი და ეკალი აღმოგიცენოს და მინდვრის ბალახი იყოს შენი საზრდო” (დაბადება, 3 : 1718).

გამხმარი ეკლის განედლება და ძალიან აყვავება ედემის ბაღისაკენ მიბრუნების მცდელობად მოიაზრება; ცოდვით დაცემის შემდეგ რაც დაჰკარგა ადამიანმა, კვლავ მისი დაბრუნებისაკენ მიილტვის. გველის თვალიც თითქოს არ არის იმ ამაზრზენი და ბოროტი არსების საკუთრება, რომელმაც აცდუნა ადამი და ევა, რადგანაც ამ თვალის მფლობელი გველი “ალალია”.

მეორე მხრივ, ხალხური გადმოცემის ეს ეპიზოდი სულთა გადასახლების შესახებ არსებულ რწმენაწარმოდგენებსაც ასახავს, რომელთა კვალი ჯადოსნურ ზღაპრებშიც შემონახულა: გავიხსენოთ ქართული ზღაპარი “გველის ტყავზე ამოსული ალვის ხე”. ალვის ხე ამოდის თევზის ფხაზეც. გველიც და თევზიც – ორივე წყალთან და, აქედან გამომდინარე, ხთონურ სამყაროსთან კავშირშია, საიდანაც იწყება განახლება, მეორედ შობა.

ახლა დავუბრუნდეთ ისევ ტაბუირების თემას. დავიმოწმოთ ერთი ინგილოური თქმულება, სადაც გველის თვალს “ცოცხალი მძივი” ცვლის: “არსებობს ცოცხალი მძივი. თუკი მას სახლში დადებ, მარტო შენ უნდა იცოდე ის ადგილი, სადაც მძივი დევს. თუ ვინმე სხვამაც იცის მისი ადგილი, მძივი თავის ადგილას არ დადგება. დადის და ემალება ყველას.

პატრონმა ცოცხალი მძივი თუ ვინმეს აჩვენა მალულად, ვისთანაც ვერ არის კარგ ურთიერთობაში, მთელი იმ დროის მანძილზე, სანამ ერთმანეთთან ცუდად იქნებიან, – მძივის პატრონს არ ეყოლება კრუხწიწილა.

იყო შემთხვევა, მშობლები გადაეკიდნენ ერთმანეთს. ერთ მეზობელს არა რჩებოდა ბავშვები, სულ ეხოცებოდა. მივიდა მკითხავთან.

მკითხავმა უთხრა, მეზობელს უნდა დაუმეგობრდეო. მართლაც დამეგობრდნენ და მას მერე გაუჩნდა ერთი გოგო და ერთი ბიჭი. მის მიერ გაჩენილი ექვსი ბავშვიდან მხოლოდ ეს ორი გადარჩა” (თსუფა : # 24 361).

ქართულ მითოლოგიაში გველის თვალი და ნაწილი თითქმის იდენტური სახესიმბოლოებია. ზემოთ აღინიშნა, რომ გველი ემტერება ნაწილიან ადამიანს, ნაწილის ხელში ჩაგდებისთვის იბრძვისო. ნაწილი გამორჩეულ ადამიანს აქვს სხეულზე მზის, მთვარის, ჯვრის, არწივის გამოსახულებით. იგი ღამით ანათებს. ნაწილიანი ადამიანი ყველგან ხელმომართული და დოვლათიანია. როგორც გველის თვალის, ნაწილის ფლობაც გასაიდუმლოებულია, ოღონდ იმ განსხვავებით, რომ ნაწილის არსებობა მისმა მატარებელმა ადამიანმა შეიძლება არც კი იცოდეს. შეიძლება იცოდეს დედამ, მაგრამ მან არ უნდა გათქვას შვილის ნაწილიანობა, თორემ ეს გამოიწვევს ნაწილის გაქრობას და შვილის სიკვდილს.

ფუძის გველი ანუ, როგორც ხალხი ეძახის მას, “ალალი გველი” “საძირკველს, ოჯახს უდგას. მისი არც მოკვლა შეიძლება და არც გაჯავრება. ასეთ გველს ბარაქა და ჯანმრთელობა მოჰქონდა ოჯახისათვის” (ცანავა 1992 : 120). ოჯახის წევრები შეგუებულნი იყვნენ მის არსებობას, რადგან იგი “ჯალაბობას არ ამიზეზებდა” (ცანავა 1992 : 121). ფუძის გველს ჯამით რძეს უდგამდნენ. უფრო მეტიც, ზოგიერთ ოჯახში იგი ჩვეულებრივი ადამიანივით იყო. გორის რაიონის სოფელ ვარიანში მცხოვრები სონა ხუციშვილი გვიამბობს: “ჩვენი სახლის უკან იყო გზა, რომელიც წისქვილისაკენ მიდიოდა. ამ გზის ხან ერთ და ხან მეორე ნაპირზე ერთი დიდი გველი იწვა ხშირად. ის სახლშიც შემოდიოდა, ტახტზე ავიდოდა, მუთაქაზე დადებდა თავს და დაიძინებდა... მამაჩემი გვეტყოდა: – არაფერი დაუშაოთ, შვილებო, თვითონ არაფერს დაგიშავებთ, ისევე წავაო” (ცანავა 1992 : 128).

ფუძის გველი ბუდობს სასიმინდეში, მარანში, ბოსელში, სამზადში და ა.შ. მაგალითად, ასეთი გველი “ჭურის ძირს (ძროზე) გარედან შემოეხვევა და ამის შემდეგ ამ ქვევრს ღვინო არ აკლდება”. მაგრამ თუ გველი გაწყრა და წავიდა, “ღვინოც გამოლევას იწყებს” (ცანავა 1992 : 123).

როგორ უნდა გააწყრონ ფუძის გველი? იმერეთში იხსენებენ ასეთ შემთხვევას: ვასილ ხვედელიძემ სასიმინდეში (ბეღელში) ნახა გველი, აუბოლა. “გველი წასულა და ბარაქაც თან წაუღია, ბეღელი სულ მალე დაცარიელებულა” (ცანავა 1992 : 122).

მითოლოგიურ გადმოცემებში გველი განძის მოდარაჯედაც გვევლინება. გორის რაიონის სოფელ შინდისში, მთვარაძეების ბაღში, განძს დარაჯობდა გველი. ხალხი ამბობდა: “სიმდიდრე უყვარს და იმიტომ დარაჯობსო” (ცანავა 1992 : 129).

გველი განძის მოდარაჯედაა გამოყვანილი მხატვრულ ლიტერატურაშიც. ამ მხრივ საკმარისია დავასახელოთ ალექსანდრე დიუმას “გრაფი მონტე კრისტო” და დემნა შენგელაიას “განძი”. დიუმას რომანში აბატი ფარია ნახულობს განძზე გაწოლილ გველს, ხოლო დემნა შენგელაიას მოთხრობაში საულია მიწაში ჩაფლული ოქროიანი დერგის აღმოჩენისას ასეთი სურათის მომსწრე ხდება: “ზამთრის ძილისგან ნაგვიანევად გაღვიძებული მაისის გველი ორკაპიან ნესტრის სანსალით ხვრელიდან ზარდამცემად წამოიმართა” (შენგელაია 1960 : 365).

გველის შესახებ სამეგრელოში არსებულ რწმენაწარმოდგენებს საკმაოდ დიდ ადგილს უთმობს თავის შემოქმედებაში კონსტანტინე გამსახურდია (ცანავა 1972, სიგუა 1991).

ფუძის გველს ძალიან უფრთხილდებოდნენ, მაგრამ ზოგმა ადამიანმა არ იცოდა, რომ ოჯახში გამოჩენილი გველი ფუძისა იყო და ამიტომ დაუფიქრებლად კლავდა. ფუძის გველის მოკვლა კი ოჯახის უბედურებას იწვევდა. ხევსურეთის სოფელ კეოში დედას ენახა, რომ ბავშვთან მისულიყო დიდი გველი, რომელსაც თავი ბავშვის კალთაზე დაედო და ბავშვთან ერთად ჭამდა რძიანი პურის ნამცეცებს. “ბავშვი გველს თავზე ხელს უსვამდა და ეუბნებოდა:

– ჭიუნუაო, კოიტკოიტაი (მსხვილმსხვილი) შენცა ჭამე, ცუცუნცუცუნიაი (წვრილწვრილი) მეც მინდაო.

დედას შეეშინდა, ბავშვი გამოიყვანა და გველი კი მოკლეს, რის შემდეგაც ბავშვი დედის ხელში მოკვდა” (ცანავა 1992 : 123124).

გველი ოდითგანვე შიშს იწვევდა ადამიანში. შიში აიძულებდა ადამიანს, დაუფიქრებლად მოესპო თავისი ტომის მტერი. გადმოცემით, ტყვიავის ახლოს, სოფელ არანასში, ტატიშვილების ოჯახში, გველი სკივრში ბუდობდა. “მეზობელმა მოკლა და იმ ოჯახის საქმეც უკან წავიდა. გაწყდა მთელი ოჯახი” (ცანავა 1992 : 127).

ფუძის გველის მკვლელობას თვით გველების მხრიდანაც მოჰყვებოდა შურისძიება. ქართულ ფოლკლორში უამრავი გადმოცემა მოგვეპოვება იმის შესახებ, თუ როგორ დაგესლა შურისმაძიებელმა გველმა ოჯახის წევრი, საქონელი, მოწამლა საჭმელი და სხვა.

აქვე გვინდა ნაწყვეტი მოვიტანოთ ერთი ინგილოური ზღაპრიდან:

“აიდილარები (შვიდეულა) შვიდი გველია. ერთად იბადებიან, ერთად კვდებიან.

ერთ კაცს შვიდეულიდან ექვსი გველი მოუკლავს. ერთი გველი გადარჩენილა მხოლოდ.

დაუწყო დევნა გველმა კაცს. ძალიან შეაწუხა. მთელი ოჯახი ამოუხოცა. კაცი იძულებული გახდა, მიეტოვებინა მამაპაპეული სახლკარი და სხვაგან გადასულიყო საცხოვრებლად”.

ზღაპარში შემდეგ მოთხრობილია, თუ როგორ გაჰყვა შურისმაძიებელი გველი ვაჭართა ქარავანს. იგი ფეხზე შემოეხვია ერთ აქლემს და როცა ქარავანი გლეხის ყანასთან შეჩერდა, გველი ჩამოსრიალდა აქლემის ფეხიდან, შეცურდა ყანაში, ნახა გლეხის სასმელი წყლის კოკა, ჩაძვრა შიგ და დაიმალა. საბედნიეროდ ერთმა არაბმა ვაჭარმა თვალი მოჰკრა ამ სურათს, გლეხს მალულად შეატყობინა გველის ამბავი, რის შემდეგაც ორივემ – გლეხმა და არაბმა – კოკას ნავთი გადაასხა და გველიც შიგ დაიწვა (თსუფა : 24 372).

აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის მითოლოგიურ გადმოცემებში გაბუდაყებულ (გაამპარტავნებულ, ღმერთთან დაპირისპირებულ) ოჯახებს ან პიროვნებებს ჯვარი უგზავნის სასჯელს გველის სახით: უხსენებელი ჭერიდან ჩამოჰყვება საკიდელს, რომელზედაც ქვაბია ჩამოკიდებული და საჭმელი იხარშება. გველი ვარდება ქვაბში და ისიც საჭმელთან ერთად იხარშება. მინდვრის სამუშაოდან დაბრუნებული ოჯახი ჭამს მოწამლულ საჭმელს და ყველა იღუპება (თქმულების ზოგ ვარიანტში გადარჩება პატარძალი და პატარა ბავშვი).

ამავე რეგიონის თქმულებებში ჯვარჩენაც (ჯვრის მიერ ადგილის დასაკუთრება, დაჭერა) გველის სახით ვლინდება. თავიდან შუაგულ კერიაში ამოდის იფნი. ჭრიან, კიდევ ამოდის. მეორედაც ჭრიან. მესამედ კვლავ ამოდის და ზედ შემოხვეული გველიც ამოჰყვება. ოჯახი მკითხავის პირით გებულობს, რომ ადგილი ჯვარმა დაიჭირა და მცხოვრებლები უნდა აიყარონ. რჩება ნასახლარი, სადაც ჯვარი არსდება და საკულტო ადგილად იქცევა.

ხალხური გადმოცემები მოგვითხრობენ, რომ ფუძის გველი სახლის საძირკველში წევს და ოჯახს დარაჯობს. სანამ სახლში სიმშვიდე და კეთილდღეობაა, ფუძის გველი გაუნძრევლად წევს და კუდი პირში უდევს. ამ დროს ის განასახიერებს შეკრულ წრეს. სკანდინავიურ მითოლოგიაში ქვეყნიერებას გარს აკრავს უზარმაზარი გველი – ორმუნგანდრი, რომელსაც ასევე კუდი პირში აქვს ჩადებული. მისი ადგილიდან დაძვრა კატასტროფას მოასწავებს. ქართულ მითოლოგიურ გადმოცემებშიც ფუძის გველი მაშინ დაიძვრება ადგილიდან, როცა ოჯახს უბედურება ემუქრება. ამ რწმენის თვალსაჩინო გამოხატულებაა ხალხური ლექსი “ზენ ბაცალიგოს”:

“ზენ ბაცალიგოს თოვლსა სთოვს,

ქვენ ბაცალიგოს შრებაო.

თინიბექაის ციხესა

მარჯვენა კუთხი სქდებაო.

თავს დაჰყეფს შავი ყორანი,

ლიბუში გველი ძვრებაო.

შიგა წევს თინიბექაი,

გულს უწადინოდ კვდებაო” (ქხპ 1992 : 29).

ფუძის გველის წივილი ავისმომასწავებლადაა მიჩნეული ილო მოსაშვილის პოემაში – “ბაზალეთის ტბა”.

“კვლავ აგორდა გორგალი,

მარცვალს გაჰყვა წიწილა.

ლეგამ კარზე მომდგარი

ჭირი ვერ აიცილა.

შეტრიალდა ბორბალი,

ფუძის გველმა იწივლა”.

(მოსაშვილი 1977 : 215).

როგორც ყორნის ავბედითი ყრანტალი, ფუძის გველის წივილიც ბედის ბორბლის უკუღმა შემოტრიალებასა და ოჯახის დაქცევას გვამცნობს. მხატვრული მწერლობა და ფოლკლორი ხალხში არსებულ ტრადიციულ შეხედულებას თითქმის ერთგვაროვნად გამოხატავენ.

საინგილოში ჩაწერილი მასალა ქართული ზეპირსიტყვიერების მნიშვნელოვანი ნაწილია, რომელშიც თითქმის სრულყოფილად არის მოცემული გველის სახე. როგორც საერთოქართულ სააზროვნო სივრცეში, აქაც გველი გაორებული სახით წარმოუდგენიათ – ეს არის ბოროტი და კეთილი არსება. კეთილ გველს “სახლის გველს” ეძახიან და დიდი პატივისცემითა და სიფრთხილით ეპყრობიან, რადგან ის ხვავისა და ბარაქის საწყისია. მისი ოჯახიდან წასვლა ბარაქის გადინებას იწვევს, ხოლო მისი მკვლელობისთვის ოჯახი სასტიკად ისჯება.

გამოყენებული ლიტერატურა და წყაროები:

1.            თსუფა: ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ფოლკლორისტიკის დეპარტამენტის არქივი;

2.            კიკნაძე 2004 :Pზურაბ კიკნაძე, ხუთწიგნეულის თარგმანება, ქრისტიანული თეოლოგიის და კულტურის ცენტრის გამოცემა, თბ., 2004;

3.            მოსაშვილი 1977 : ილო მოსაშვილი, რჩეული, გამომცემლობა “საბჭოთა საქართველო”, თბ., 1977;

4.            სიგუა 1991 : სოსო სიგუა, მარტვილი და ალამდარი (კონსტანტინე გამსახურდიას შემოქმედება), ტ. I, გამომცემლობა “განათლება”, თბ., 1991;

5.            შენგელაია 1960 : დემნა შენგელაია, თხზულებანი, ტ. II, გამომცემლობა “საბჭოთა საქართველო”, თბ., 1960;

6.            ცანავა 1972 : აპოლონ ცანავა, კონსტანტინე გამსახურდია და ხალხური შემოქმედება, წიგნი II, თსუ გამომცემლობა, თბ., 1972;

7.            ცანავა 1992 : აპოლონ ცანავა, ქართული მითოლოგია, გამომცემლობა “მერანი”, თბ., 1992;

8.            ქხპ 1992 : ქართული ხალხური პოეზია, შეადგინეს ზურაბ კიკნაძემ და ტრისტან მახაურმა, თსუ გამომცემლობა, თბ., 1992.

 The Image of the Snake in the Legends of Ingilos

 In the material, which is written in Saingilo, the snake is imagined with a double  image – this is an evil and a kind being. A kind snake is called “the snake of the house” and they treat with care and respect, because it is the beginning of an abundance and wealth. Going out of this snake from the family causes disappearing of the abundance but for its killing the family is punished cruelly.