წარმოდგენები საიქიოზე სვანეთსა და ფშავ-ხევსურეთში

წარმოდგენები საიქიოზე სვანეთსა და ფშავ-ხევსურეთში

ხალხური წარმოდგენები საიქიო ცხოვრების შესახებ ასახულია ზეპირსიტყვიერებასა და მიცვალებულის კულტთან დაკავშირებულ რიტუალებში. ეს წარმოდგენები ქმნიან არა მარტო სულის იმქვეყნიური ყოფნის სურათს, არამედ ხელს უწყობენ ამქვეყნიური ადამიანის ზნეობრივ და მორალურ სრულყოფას, მასში მაღალი ადამიანური გრძნობების გაღვივებას. ამ საქმეში დიდი ღვაწლი მიუძღვის ქრისტიანულ რელიგიას.

სვანური მითოლოგიური წარმოდგენების კვლევისას ძირითადად ვხელმძღვანელობთ ბესარიონ ნიჟარაძის ჩანაწერებით, რომლებსაც ფასდაუდებელი მნიშვნელობა აქვს ქართველი ხალხის სულიერი კულტურის შესწავლისათვის. სვანური წარმოდგენები დიდ მსგავსებას ავლენენ აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის მცხოვრებთა მითოლოგიურ წარმოდგენებთან.

სვანის წარმოდგენით, საიქიო “ვრცელი მინდორია, დაფარული მუდამ მწვანე და ნორჩის ბალახით. ზემოდამ ცა აფარია, აქვს ერთი კარი სულების შესასვლელი. ცხონებულნიც და წარწყმედილნიც, ანუ სვანურიდამ რომ პირდაპირ გადმოვთარგმნოთ, კარგის სულის და ცუდის სულის კაცები (ხოჩა ი ხოლა ლაქვნა მაარე) ამ კარში შედიან. იქ კი ცხონებული კარგს “ლაქუნთესკენ” (სულის ადგილი ან სასულეთი) უხვევს, წარწყმედილი კი – გლახა “ლაქუნთესკენ” (ნიჟარაძე 1962 : 178). 

როგორც ირკვევა, კარგი “ლაქუნთე” სამოთხეს წარმოადგენს, გლახა – ჯოჯოხეთს.

ახლა გადავინაცვლოთ აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში და დავიმოწმოთ აქაური მასალა. ვაჟაფშაველა წერს: “ფშავლის წარმოდგენით, საიქიო ქვეყნის შუაგულში არის; საიქიოს ის ეძახის “შავეთს”. შავეთში მართალნი არიან მკრთალს ნათელში. ეს ნათელი ისე აქვს წარმოდგენილი ფშაველს, როგორც ჩასული მზის ახლად გამქრალი სხივები მთის წვერებზედ; ყველამ იცის, რომ მთის წვერები ცოტადღა არიან ამ დროს წითლები, ამას ფშაველი ეძახის “მკვდართა მზეს”. შავეთს ჩამოუდის შუაზე დიდი ხევი, რომელზედაც მოდის კუპრის მდინარე, ცეცხლმოდებული. მასზედ არის გადებული ბეწვის ხიდი, მართალი გაივლის ამ ხიდზე, ცოდვილი კი ჩავარდება და იწვის კუპრში” (ვაჟა 1956 : 1617).

სვანისთვის ცნობილია კუპრის ტბა, რომელსაც იგი “ფისემიგვიბ”ს (ფისის ტბას) ეძახის. სვანური გადმოცემით, მიცვალებულები ერთი კარიდან შედიან სასულეთში, მერე ხდება მათი “განაწილება” ცოდვამადლის მიხედვით. ფშაური წარმოდგენით კი მიცვალებულები ჯერ ბეწვის ხიდზე გადიან (“მართალი გაივლის ამ ხიდზე, ცოდვილი კი ჩავარდება და კუპრში იწვის”), შემდეგ კი სამოთხეში ხვდებიან.

მეტად თავისებურად არის წარმოდგენილი “სულეთი” ხევსურულ გადმოცემებში; იგი სამ ნაწილად იყოფა: სამოთხე, ჯოჯოხეთი და კუპრის ალი. “როდესაც ახლად მიცვალებულს სულეთს შეიყვანდნენ, მას პირველად “ბეწვის ხიდზე” გაატარებდნენ. ბეწვის ხიდი კუპრის ალზეა გადებული.... ვინც სამზეოს დიდი ცოდვის მქნელია, ხიდიდან გადავარდება და კუპრის ალში ჩავარდება...

ვინც ნახევრად ცოდვიანია და “საკუპრისალე” არ არის, ის ხიდზე გავა. ბეწვის ხიდის იქით ძალიან დიდი, ტრიალი მინდორია. თვალი არ სწვდება. მინდორი ახალი ბალახით არის გამწვანებული და აქაიქ ტყის ბუჩქებიც სდგას” (მსე 1940 : 59).

ფშავხევსურულ და სვანურ გადმოცემებში ჯოჯოხეთი და სამოთხე მკვეთრად არის გამიჯნული ერთმანეთისაგან. სვანის აზრით, “სასულეთი ან სამოთხე ამ ნაირად არის მოწყობილი: როგორც ნათქვამია, გაშლილია ტრიალი მინდორი, შუაში ბრძანდება ქრისტე, რომელსაც წინ უდგას გრძელი და მუდამ აუღებელი ტაბაკი, სხვადასხვა ხორაგით სავსე. იქაურობას მზე ანათებს; სადაც ქრისტე ბრძანდება, იქ უფრო გაბრწყინვებულია მზით და ამიტომაც ხალხი ეძახის “მ ჟაარს” (მზიანი)... ხორაგით სავსე ტაბაკს შუაზე ქრისტე უზის, აქეთიქით ცხონებულნი” (ნიჟარაძე 1962 : 178).

ხევსურული გადმოცემით, მიცვალებულთა სულები ერთ უზარმაზარ, ოთხსართულიან ციხეში ცხოვრობენ, რომლის წვერები ცას წვდება. მიცვალებულთა განაწილება ციხეში საფეხურებრივი პრინციპით ხდება: “ბჭენი” იმ მიცვალებულს, ვისაც ცოტა ცოდვა ედება და მეტი მადლი, ციხის ქვედა სართულში დასტოვებენ; თუ მადლიანია, მას მეორე სართულში შეიყვანენ; მესამე სართულზე “უწამებელნი” არიან: გაუთხოვარი ქალები და უცოლო ვაჟები; ბავშვები სულ მაღლა, მეოთხე სართულზე იმყოფებიან, ხოლო ძუძუმწოვარა ბავშვები ციხის თავზე არიან ანგელოზებად” (მსე 1940 : 59).

ქვედა სართულიდან კარებით გამოდიან, ზედა სართულებიდან კი კიბით ჩამოდიან და სამოთხეში ლხინობენ უცოდველ მიცვალებულთა სულები. მათ “ხთით შუქიც ადგებათ” და “ხთის ულუფაც” კარგი აქვთ.

ხალხურ გადმოცემებში დახატული სამოთხე ბიბლიურ ედემის ბაღს გვაგონებს, საიდანაც ადამიანი დიდი ხნის გამოძევებულია და მთელი არსებით კვლავ იქითკენ მიილტვის. ადამიანის მისწრაფება ცენტრისკენულია. რაკი სამოთხე დედამიწის შუაგულშია, მასთან დაპირისპირებული ჯოჯოხეთი, ბუნებრივია, პერიფერიაში უნდა არსებობდეს. სვანის შეხედულებით, “კარგის სასულეთის მოშორებით არის ერთი კუნჭული, სადაც განუწყვეტლივ წყვდიადი სუფევს (მუშვირ უტკვინ). აქ არის სხვათა შორის ფისის ტბა... ეს არის გლახა სასულეთი, ანუ ჩვენებურად ჯოჯოხეთი (ხოლა ლაქუნ). ეს არის სამყოფელი წაწყმედილ სულებისა; იგინი ვერა ჰხედავენ ვერც ქრისტეს, ვერც იმის ნათელსა და ტაბაკს. ისე ბნელა, რომ ერთი მეორეს ვერ არჩევს. ზოგის აზრით, საკურთხი ამათაც მოსდით, მაგრამ ყველაფერი უშნო და უგემურია, რადგანაც სიბნელეში უნდა მოიხმარონ (სვანს დიდ სირცხვილად მიაჩნია ამ ქვეყნადაც სიბნელეში სმაჭამა)” (ნიჟარაძე 1962 : 179).

ამ უკანასკნელი ფრაზის თავისებური გამოძახილია ერთი ფშაური წესი, რომლის მიხედვითაც ადამიანი თუ დიდ დანაშაულს ჩაიდენდა, ერთი წელი სიბნელეში უნდა მჯდარიყო. მას ამქვეყნად ჯოჯოხეთი უნდა გამოეცადა, რომ იმქვეყნად განწმენდილი და პირნათელი წასულიყო.

სვანების მსგავსად, ხევსურებსაც მიაჩნიათ, რომ “ჯოჯოხეთი ბნელი ადგილია, ძალიან ცუდი სამყოფელი. იქ არც სინათლე აქვთ და არც გართობაგახარება. იქ ცოდვიანების საწამებელია. მათ არც “ხთით შუქი ადგებათ”, არც სამზეოდან ნალოცი ტაბლა მოუდისთ, არც კვირაობით “ხთის ულუფა” აქვთ გამწესებული, ვერც მადლიან მკვდრებში გაერევიან” (მსე 1940 : 60).

მაშასადამე, ჯოჯოხეთში მყოფნი ყველასგან გარიყულნია, მაგრამ კონკრეტულად რა ცოდვის გამო ხვდებიან ადამიანები ჯოჯოხეთში? რომელი ცოდვაა ყველაზე უფრო მძიმე და მიუტევები? ამ კითხვაზე სვანს თავისი მკაფიო პასუხი აქვს: “მომაკვდინებელი ცოდვა არის მარტო ერთი მირონის გატეხა (დასთან, დედასთან და დაახლოებულ ნათესავთან შეცოდება სვანეთში არავის გაუგონია და ამიტომაც საიქიოს იმის სასჯელზე ლაპარაკი არსად არ არის), მარტო ამათთვის არის გამზადებული ფისის ტბა” (ნიჟარაძე 1962 : 180).

ფშავში ყველაზე ახლო და წმიდად მოსაფრთხილებელი ნათესაობა ნათელმირონობა იყო. თურმე ერთმა ფშაველმა იკითხა: როდის იქნება მეორედ მოსვლაო? – როცა ნათლია ნათლულს შეირთავსო, – უპასუხა მეორემ.

ნათელმირონის გატეხასთან ერთად ფშავში მამაძმის Dღალატიც დიდ დანაშაულად ითვლებოდა:

“ამბობენ ბეწვის ხიდზედა რა ძნელი გასავლელია,

მტრედივით გადაფრინდება, ვინაც მადლისა მქნელია.

ვარდება კუპრის ალშია, ვინაც ცოდვისა მქნელია, –

მამაძმის მოღალატეი, ნათლიის შამგმობელია”.

                (ქხპ II : 335)

ზემოთ ნახსენები დანაშაულის გარდა სვანებში “დიდი ცოდვა არის კაცის კვლა და ადგილის საზღვრის სხვის ადგილში შეწევა” (ნიჟარაძე 1962 : 180).

მკვლელობა უმძიმესი დანაშაულია, რომელსაც სასჯელიც შესაბამისი მოსდევს. საიქიოში თურმე “მოკლულის სული უკან დასდევს მკვლელს, დაჰბღავის და ამითი უწუხებს სულს. მკვლელი ცდილობს დაემალოს სადმე, მაგრამ ვერ ახერხებს, რადგანაც ეს ქრისტეს ბრძანებაა” (ნიჟარაძე 1962 : 180).

ქრისტიანობა სასტიკად კრძალავს კაცის კვლას, მაგრამ ეს დანაშაული კავკასიის არაქრისტიან მთიელებშიც მძიმე ცოდვად ითვლება. როგორც ცნობილია, ხალხური ზნეჩვეულებანი ფართოდაა ასახული ვაჟაფშაველას შემოქმედებაში. პოემაში “ალუდა ქეთელაური” ვაჟკაცურად დაღუპული ქისტი მუცალი სიზმარში ეცხადება ალუდას და სთხოვს:

“– მინდა სიკვდილი, არ ვკვდები,

მამკალო, – მითხრა ხვეწნითა,

თქვენ დაგრჩესთ წუთისოფელი,

მე კი წავიდე ქვეყნითა.

დაძეღით, ხევსურთ შვილებო,

ლაშქრობით, ხმლების ქნევითა!”

                (ვაჟა 1977 : 307).

მუცალის ვედრებამ გარკვეული გარდატეხა მოახდინა ალუდას სულიერ სამყაროში და ჰუმანისტი ხევსური თემის ადათებს მკვეთრად დაუპირისპირა.

კაცის კვლის შემდეგ სვანეთში მძიმე დანაშაულად ითვლება საზღვრის დარღვევა და სხვისი ადგილის მითვისება. ბესარიონ ნიჟარაძის გადმოცემით, “სხვის ადგილების საზღვრის მიმთვისებელი, მომპარავი ამნაირად ისჯება: იმას მუდამ ჰკიდია მიწით სავსე გოდორი და გაუჩერებლივ უნდა ირბინოს. საზღვრის პატრონის გარდა ყოველის მიცვალებულის სული მოვალეა დაარტყას მიწით სავსე გოდორს ჯოხი, რომ მიწა გადმოაცვივნოს. ამ ცოდვის ჩამდენმა სულმა სულ უნდა ირბინოს, რომ სადმე არ შეჩერდეს. სხვები ერეკებიან, რომ არ შეისვენოს” (ნიჟარაძე 1962 : 180181).

“სამანსამზღვრის არევა” მძიმე დანაშაულად ითვლებოდა ხევსურეთშიც. სწორედ ამ დანაშაულის სიმძიმეზე მიუთითებს ხალხური ლექსი:

“სამანსამზღვრისა ამრევსა

ზურგზე აჰკიდეს კლდენია:

“ეგ არის, ჯერ ეგა ზიდნე,

მემრ ჯოჯოხეთი ძნელია”

                (ქხპ 1992 : 134).

სვანური და ხევსურული შეხედულებები საერთოქართული მითოსური აზროვნების ნაწილია. ისინი ავსებენ და ამთლიანებენ საიქიოს შესახებ არსებულ წარმოდგენებს.

ბესარიონ ნიჟარაძის მითითებით, “სვანს საიქიო ცხოვრება ამ ქვეყნიურ ცხოვრებასავითა აქვს წარმოდგენილი” (ნიჟარაძე 1962 : 182), მაგრამ მიცვალებულთა სულები საიქიოში ლანდების სახით დადიან. ვაჟაფშაველას დაკვირვებით, “საიქიოს მკვდრები ლაპარაკობენ მისუსტებულის ხმით” (ვაჟა 1956 : 17). აჩრდილთა სამყოფელს წარმოადგენს პირქუშ ჰადესის სამეფო, სადაც მზის სხივები საერთოდ ვერ აღწევს და მიცვალებულნი სრულ სიბნელესა და მწუხარებაში იმყოფებიან.

სვანის შეხედულებით საიქიოს არ არის სმაჭამა: “როგორც ქრისტე, ისე სულნი მიცვალებულთა, ჰკმაყოფილდებიან ყურებით, ხორაგის დასუნვით” (ნიჟარაძე 1962 : 178). სამოთხის დახასიათებისას დაახლოებით ამგვარსავე სურათს გადმოგვცემენ ხევსურები: “რაც სუფრაზე აწყვია, მას არც სვამენ და არცა სჭამენ, სუფრას არაფერი აკლდება” (მსე 1940 : 60).

სვანის შეხედულებით, “მამაკაცს, საიქიოსაც, რასაკვირველია, თანAN ახლავს ყველა იარაღი, დედაკაცს – თავისი სამკაული (ნიჟარაძე 1962 : 179). ამიტომ სვანი ტანსაცმელსაც დაუკურთხებდა თავის მიცვალებულს, რომელიც საიქიოს უნდა ეტარებინა.

ხევსურული ტრადიციით, “მიცვალებულს ახალ ტანისამოსს ჩააცმევდნენ, რომელიც მას საფლავში ჩაჰყვებოდა. სხვა ტანისამოსს ზედ დააყრიდნენ და თუ ვაჟი იყო, გულზე აბჯარსაც დააწყობდნენ” (მსე 1940 : 4). ასე მოიქცა ვაჟას პოემის გმირი ალუდა ქეთელაური მუცალის გაპატიოსნებისას. ხევსურეთში იცოდნენ აგრეთვე მიცვალებულის ტალავრის გაშლა და დატირება. ტალავარი ზოგჯერ წლისთავამდე აუღებელი იყო. ეს ტალავარი მკვდარს თითქოს საიქიოში უნდა ეტარებინა. დაჭრილ მიცვალებულს საფლავში “სახვიელსაც” (ჩვარს) ატანდნენ, რითაც მას ჭრილობა უნდა შეეხვია.

სვანებისგან განსხვავებით ხევსურებს მიაჩნდათ, რომ “სულეთში მყოფთ ტანისამოსიც უცვდებათ. მოზარდებს იგი უმოკლდებათ, რადგან იქ განაგრძობენ ზრდას” (მსე 1940 : 61).

ფშაურ ხმით ნატირალში შვილებმკვდარი დედა მწუხარედ მოთქვამს და გარდაცვლილი შვილებისთვის თვალის შევლებას ნატრობს:

“ნეტავი გაუმარჯვა ღმერთსა,

შავეთსამც მისცა, შავეთს კარი,

რო შვილებისად თვალ დამევლო,

ჩემ სანათაი როგორ არი?

თამარ ვერ გაიზრდებოდაა

გასათხოვარი ნეტარ ქალი?”A

                (ქხპ 1992 : 103).

სააქაოსაც და საიქიოსაც იარაღი განუყრელი ატრიბუტი იყო ხევსური ვაჟკაცისთვის. “თუ ვაჟკაცი კვდებოდა, მაშინ მარჯვენა ხელში ხმალს ან ხანჯალს მისცემდნენ და მარცხენაში სანთელს” (მსე 1940 : 4). საიქიოში გამგზავრებულ ვაჟკაცს ხმლით გზა უნდა გაეკაფა, სანთლით კი გაენათებინა. გულზე ხელების “დაკრეფის” (გაპატიოსნების) დროს მიცვალებულ ვაჟკაცს ეტყოდნენ: “იაღიმც შახოლ იაღში.. გზაიმც ხსნილი გაქვ, სულიმც იაღი. გზათამც ინათებ, უჩინჩიამც ნუ დაშჩები. ნუმცარა დაგაშინებს. ხმლითამც ილალავ, მტერსამც იბრუნებ, გულმაგრადამც ხარ, თავისებსამც შაეყრები; ცნობა – ნდობით – განათლებით ერთადამც ხართ: ძმა, მამიძმა, შინშშინშიშვილები” (მსე 1940 : 5).

ხევსურეთში იცოდნენ მიცვალებულისთვის ცხენის “დაკურთხვიება”. დაკურთხებულ ცხენს სულეთში უნდა ეტარებინა პატრონი. ცხენის დაკურთხების რიტუალს სულის ხუცესი ასრულებდა. იქვე უნდა მდგარიყო მიცვალებულის ცოლი ან დედა, რომელიც ცხენს მათრახს სამჯერ გადაჰკრავდა და ეტყოდა: “შენიმც სახმარი ას, შენამც გემსახურების, სწორებსამც ნუ ჩამორჩები”ო (მსე 1940 : 12).

სვანის შეხედულებით, “არც ხორციელი ცოლქმრობა და მრუშობა არი საიქიოს” (ნიჟარაძე 1962 : 181). ხევსურები კი პირიქით ფიქრობდნენ: ცხენის დაკურთხებისას სულის ხუცესი ახალგაზრდა, უშვილო ცოლს მიცვალებულისას სამჯერ დააღირებდა მათრახს და იტყოდა: “ეს ცოლი საიქიოსაც შენ ცოლ იქნების” (მსე 1940 : 29). აქ ურიგო არ იქნება გავიხსენოთ ბერძნული მითი ჰადესის მიერ პერსეფონეს მოტაცებისა. მკვდართა სამეფოს მბრძანებელს ცოლიც სჭირდება საიქიოს. გარდა ამისა, მიცვალებულებს საიქიოს ჰყავდათ “ანდაბი” (ნათესაობა, სათვისტომო). ქალი მამიძმების ანდაბიდან  ქმრეულების ანდაბში მიდიოდა და იქ რჩებოდა იმდენხანს, რამდენ ხანსაც პირველი ქმრის ხელში გაატარა სიცოცხლე, შემდეგ მეორე ქმრის ანდაბში გადადიოდა და ბოლოს იქ რჩებოდა.

ხევსურეთში მიცვალებულის დაკრძალვიდან წლისთავამდე და შემდეგაც მკვდართა მოსაგონარი ხარჯები და რიტუალები ხშირად ტარდებოდა. ყველა რიტუალს თავისი წესი და რიგი ჰქონდა და ყველაფერი ისე უნდა შეესრულებინათ, როგორც ადათი მოითხოვდა და არაფერი დაეკლოთ საიქიოს მყოფთათვის.

სვანეთში მიცვალებულთა განსაკუთრებული დღეობაა “ლიფანალი”. ბესარიონ ნიჟარაძე წერს: “ყოველ წელიწადს სულები საიქიოდამ (ზოგის სიტყვით საფლავებიდამ) სააქაოს მოვლენ, ჭირისუფალთ Yესტუმრებიან. ეს მოხდება ხოლმე ხუთს იანვარს, რომელსაც ხალხი “ადგომ”ს ეძახის (აღდგომა მკვდართა). ხუთს იანვრიდამ იმის მომყოლ ორშაბათამდე ჭირისუფალი სადილვახშმად საკურთხს უკეთებს მიცვალებულთა და ამიტომაც ამ დროს ეძახიან “ლიფანალ”ს (ნიჟარაძე 1962 : 182).

“ლიფანალისთვის” სვანი საგულდაგულოდ ემზადება: სახლს ალაგებს, ჭურჭელსა და ტანისამოსს რეცხავს, საკურთხს ამზადებს მიცვალებულისათვის. რაც უნდა გაჭირვებული ადამიანი იყოს, “ლიფანალში” არ უნდა შერცხვეს. სვანი “რჩეობს მთელი წელიწადი შიშველტიტველი, მშიერმწყურვალი იაროს, მინამ “ლიფანალში” რამე დააკლოს სულებსა და რომ დააკლოს, განა ჩვეულება და სოფელნი ამას გააბედვინებენ!” (ნიჟარაძე 1962 : 182).

სწორედ ასეთ შემთხვევაზეა ნათქვამი: “ჩვეულება რჯულზე უმტკიცესიაო”. ადათის შესრულებას სწორედ ძალდატანებაც ახლავს და ეს მხოლოდ იმიტომ ხდება, რომ ადამიანი, რომელსაც ზოგჯერ ადამიანური სისუსტე სძლევს ხოლმე, არ მოდუნდეს, მის არსებაში არ განვითარდეს ეგოისტური გრძნობები და არ დაივიწყოს სხვა, მით უმეტეს, ამქვეყნიდან წასული თანამოძმე.

უფრო დიდია პასუხისმგებლობა უპატრონო მკვდრების მიმართ. სვანეთში “პასუხისმგებლობა” და “აუცილებლობა” ტოლფარდი ცნებებია, რომლებსაც ვერასოდეს გვერდს ვერ აუვლის ტრადიციის მიმყოლი სვანი. უპატრონო მიცვალებულის საკურთხს “ლიფანალში” სოფელი ან უპატრონო მიცვალებულის ქონების მესაკუთრე (ვის ხელშიც გადავიდა უპატრონო მკვდრის მამული ან სხვა საუნჯე) აკეთებს. ამ საკურთხს “მიცვალებული არა თუ თხოულობს, ბრძანებს კიდევაც. თუმცა მიცვალებულს სრული ნება აქვს უბრძანოს ცოცხლებს, მაგრამ ჭირისუფალი საქმეს აქამდე არასოდეს მიიყვანს” (ნიჟარაძე 1962:183).

ფშავში, რელიგიური დღესასწაულების დროს, ხატის კარზე, ცალკე სუფრა იშლება უპატრონო მკვდრების მოსაგონებლად. მოხარშული ხორცის წილობებს, ქადის ნაჭრებს დასტურები ხონჩაზე დაალაგებენ, სასმისებით დადგამენ ლუდს, არაყსა და ახალ წყალს. ხევისბერი სანთელს აანთებს და სუფრას აკურთხებს: “ვინც იყვნენ ჩვენი ხატის ყმანი ბეჩავსაბრალონი, მაუგონებელნი, ამ სუფრაზე მოგვბიროოდენ და მოგონებას მოგველოდნენ, ისინი მაიხსენივნეს. სანთელი გზასამც უნათებს, ჩვენის უთქმელობითამც ნურა დააკლდებათ. ეს გაშლილი სუფრა იმათ ხელთ ნებასამც იქნება დღევანდელი დღისა და სულიწმიდის მადლით”.

ანალოგიური წესი სრულდება თუშურ დღესასწაულებზეც, ოღონდ იქ უპატრონო მკვდრებს “ცოდვილაუპატრონოების” სახელით მოიხსენიებენ. არათუ რელიგიურ დღესასწაულებზე, თუშეთში ნებისმიერი სუფრა ისე არ დამთავრდება, “ცოდვილაუპატრონოების” მოსაგონარი რომ არ ითქვას.

უპატრონო მკვდარი ყოფილა ფშავში ვინმე იერემო, რომელსაც დამტირებელი არა ჰყოლია. დატირების გარეშე კი მიცვალებულის დაკრძალვა არ შეიძლებოდა. ბოლოს ხალხიდან გამოსულა ერთი თამამი ქალი, ცხედართან მისულა და მკვდარი ასე დაუტირებია:

“მაჰკვდია, ბეჩავო იერემო,

დასდევა სიღარიბის ჯოხი?

მიწანიმც დაილოცებიან, –P

შიშველნი დაგიმალნა ხორცნი!”

(ქხპ 1992 : 116).

ხევსურეთში მემკვიდრის გარეშე დარჩენილ მკვდრებს “უნაწილოებს” ეძახდნენ და მათ სახელზე ცალკე სუფრის გაშლა და საკურთხი ქადების გამოცხობა იცოდნენ.

სვანურ “ლიფანალში” შესრულებულ ყველა რიტუალს მკაცრი თანმიმდევრობა და რეგლამენტაცია ახასიათებდა. ლიფანალის დღეებში დილიდან დაძინებამდე მიცვალებულთა სულების საამებლად ზღაპრებს ყვებოდნენ. თუ ოჯახში მეზღაპრე არა ჰყავდათ, მეზობელს პატიჟობდნენ, რომ მას ეთქვა რამდენიმე ზღაპარი. სვანური ტრადიციით, ოჯახმა ლიფანალის დღეები “მშვიდობიანად, უაყალმაყალოდ უნდა გაატაროს” (ნიჟარაძე 1962: 186).

ხევსურეთში კი პირიქით იყო: მიცვალებულის პატივსაცემად გამართულ “საქნარში” მოსული სტუმრები და დამხვდურნი თუ დათვრებოდნენ და იჩხუბებდნენ, ჭირისუფალს და მოკეთეებს უხაროდათ: “სიცოცხლის დროს მოშუღლარიდ’დაუსვენარ იყვა და საიქიოთაც არ ასვენებს ხალხს და რევს”ო. თუ ხალხმა ხანგრძლივად, გაბმით იჩხუბა, უფროსები “მკვდართად დალოცავდნენ”: მკვდრები არეულები არიან და ხალხსაც ისინი რევენო” (მსე 1940 : 31).

სწორედ მოუსვენარი და მოშუღლარი ხასიათის გამო ერთი მითოლოგიური ლექსის მიხედვით შატილიონმა ვაჟებმა სულეთი გატეხეს და სამზეოს გამოვიდნენ:

“სულეთ შავიდა წიქაი, ხელით შააღა კარია,

სწორებმ გაიცნეს ერთუცი, დასხდა ქორების ჯარია.

სამგვლევიაროთ იძახეს, ამოდ შამახკრეს ზარია.

ჩუამ სიმღერა იძახა, ჩალხიამ მისცა ბანია.

ვაჟებმა შატილივნებმა სულეთ გაბედეს ძალია,

სრუ გაამტვრივეს კარები, სამზეოს გასავალია.

იმით შამასწყრა უფალი: “აქით არ დიან სხვანია”

                (შანიძე 1931 : 217).

სულეთიდან გამოსვლა იქ მოხვედრილ სულს უკვე აღარ ძალუძს (“აქით არ დიან სხვანია”). ბერძნულ მითოლოგიაში პირქუში ჰადესის სამყაროს კარიბჭესთან სამთავიანი ძაღლი – კერბეროსი ზის და ჰადესიდან არ უშვებს მიცვალებულთა აჩრდილებს, ხოლო სამზეოდან ცოცხალ ადამიანებს არ აჭაჭანებს მკვდართა სამეფოში. ჰადესის სამყაროში მხოლოდ გმირები –P თესევსი და პეირითოოსი ჩადიან პერსეფონეს წამოსაყვანად. ცბიერი ჰადესი მათ სკამს შესთვაზებს, რომელიც დავიწყების ტახტი აღმოჩნდება და გმირები ზედ მიეზრდებიან. რამდენიმე ხნის შემდეგ ჰადესში ჩასული ჰერაკლე ჰადესისა და პერსეფონეს ნებართვით ათავისუფლებს თესევსს, ხოლო პეირითოოსი სამუდამოდ მიწისქვეშეთში რჩება. ჰადესში ჩადის ლეგენდარული მომღერალი ორფეოსი თავისი გარდაცვლილი სატრფოს – ევრიდიკეს წამოსაყვანად. მომხიბლავი ჰანგებით იგი აჯადოებს ჰადესის კარიბჭის მცველებს, აჩრდილთა მეუფისაგან სატრფოს წაყვანის ნებართვას ღებულობს, მაგრამ ბოლოს ვერ უძლებს ცდუნებას, არღვევს ჰადესისადმი მიცემულ პირობას – სანამ შენს საზღვრებს არ გავცდები, უკან არ მოვიხედავო – და კვლავ ხელცარიელი და მეტისმეტად ნაღვლიანი ბრუნდება.

... და, აი, შატილიონი ვაჟები სულეთზე იერიშის მიტანით (“სულეთ გაბედეს ძალია”) ამტვრევენ მკვდართა სამეფოს კარს და სიმღერით გამოდიან სამზეოზე. ეს ლექსი (“წყალში ჩავარდნა და სიკვდილი”) სიკვდილზე გამარჯვების სიმღერაა.

იშვიათ შემთხვევაში საიქიოს “მოხილვა” (ნახვა) შეეძლო იმ ადამიანს, ვინც სიკვდილსიცოცხლის მიჯნაზე იდგა (ავადმყოფობა, კლინიკური სიკვდილი), მაგრამ ბედის მწერალს მისთვის ჯერ არ გამოეტანა სასიკვდილო განაჩენი. ასეთი ადამიანი ჯერ არ იყო გარეული მკვდრებში და საიქიოს მბრძანებელი მას უკან აბრუნებდა.

ქართულ მითოლოგიაში საიქიოს მბრძანებელს ჰქვია: “სულეთის ღმერთი” ან “მეუფროსე” (ხევსურული გადმოცემები), “შავეთის მებატონე” (ფშაური პოეზია და გადმოცემები). სვანურ გადმოცემებში სულეთის მბრძანებელი ქრისტეა. საერთოდ, სვანურ ზეპირსიტყვიერებაზე ძალიან ძლიერია ქრისტიანული რელიგიის გავლენა, მაგრამ ბევრი რიტუალი და თვით სარიტუალო ტექსტები აქ პაგანიზებულია, წარმოადგენს ქრისტიანობის თავისებურ, გახალხურებულ ვარიანტებს. მაგალითად, ბესარიონ ნიჟარაძის გადმოცემით, “სვანების სამოთხეში მამა ღმერთს ადგილი არა აქვს და სულიწმიდის ხსენება სულ არ არის” (ნიჟარაძე 1962 : 180). თუკი სვანს წარმოუდგენია, რომ სამოთხეში მოხვედრილი მიცვალებულები ქრისტესთან არიან და ქრისტეს ნათელი ფარავთ, აქ თავისთავად უნდა იგულისხმებოდეს ქრისტიანული სამება – ერთარსება (მამაღმერთი, ძეღმერთი და სულიწმიდა), მაგრამ სვანი ამას ვერ აცნობიერებს. როცა სვანი “ლიფანალში” დადგმულ საკურთხზე მიცვალებულთა სულებს მიმართავს: “ვინც ამ ოჯახიდამ მახლობელი თუ შორებელი შენდობას ინუკვიდეთ (შენდობას ხინკევდედ), ქრისტემ ყველას შეგინდოთ (გაცხოვნოთ), კარგი ფეხი შემოიტანეთ ოჯახში” (ნიჟარაძე 1962 : 185). ამ შენდობის სიტყვებში ქრისტეს ხსენებასთან ერთად სულიწმიდაც იგულისხმება.

ბესარიონ ნიჟარაძის გადმოცემით, “სვანი არასოდეს არ გაურევს ღვთის მსხვერპლს მიცვალებულის საკურთხს. პირველს ეძახის “საღირბათ” (საღმრთო) და მეორეს “საქუნ” (სულის საკურთხი) (ნიჟარაძე 1962 : 180).

ასეთი განსხვავება ფშავხევსურულ მასალაშიც დასტურდება. ხსენებულ კუთხეებში მიცვალებულს ჰქვია “ცივი”, მიცვალებულის ოთახს კი – “ნაცივარი”. ორივე უწმინდურად ითვლება. “ცივს” მიახლოებულ ან “ნაცივარში” ნამყოფ ადამიანს ჯვარის კარზე მისვლის უფლება არა აქვს, სანამ დაკრძალვიდან ორმოცი დღე არ გაივლის. ჯვარხატის ხუცესხევისბრებს კი საერთოდ ეკრძალებათ მიცვალებულის ოთახში შესვლა. თუშფშავხევსურეთში ღვთისა და მიცვალებულის საკურთხი დიდად განსხვავდება. ჯვარში შესაწირავი მსხვერპლის დროს “დიდების” ან “ხუცობის” სხვა ტექსტი წარმოითქმის, მიცვალებულის სახელზე შესაწირავი საკლავის დაკვლის დროს – სხვა. მიცვალებულის სახელზე გაშლილი სუფრის კურთხევას ჰქვია “სუფრისთვის სახელის დადება” და მასაც თავისი ტექსტი აქვს. თუ მიცვალებული სტიქიური უბედურების მსხვერპლია, მაშინ უბედური შემთხვევის ადგილას დასაკლავ თხას, შავ ცხვარს ან შავ ქათამს ეშმაკს წირავენ და, რა თქმა უნდა, სრულიად განსხვავებულ ლოცვას წარმოთქვამენ. საკლავის მოჭრილ თავს კი ხელუკუღმა გადაისვრიან უკან (ადიდებულ მდინარეში ან თოვლის ზვავზე).

სვანეთსა და ფშავხევსურეთში გავრცელებული წარმოდგენები საიქიოს შესახებ საერთო ქართული მითოსის ნაწილია. ამიტომ, ბუნებრივია, მათ შორის დიდი მსგავსებაა, თუმცა არსებობს ცალკეული განსხვავებანიც, რაც ხსენებული კუთხეების მცხოვრებთა აზროვნების თავისებურებაზე, ყოფითი და სულიერი კულტურის მრავალფეროვნებაზე მიუთითებს.

გამოყენებული ლიტერატურა

1.            ვაჟა 1956:            ვაჟაფშაველა, თხზულებანი, ტ. VII, სახელგამი, თბ., 1956.

2.            ვაჟა 1977:            ვაჟაფშაველა, პოეზია, გამომცემლობა, “ნაკადული”, თბ., 1977.

3.            მსე 1940:             მასალები საქართველოს ეთნოგრაფიისათვის, ტ. III, სსრ კავშირის მეცნიერებათა აკადემიის საქართველოს ფილიალის გამომცემლობა, თბ., 1940.

4.            ნიჟარაძე 1962: ბესარიონ ნიჟარაძე, ისტორიულეთნოგრაფიული წერილები, I, თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, თბ., 1962.

5.            ქხპ 1973:             ქართული ხალხური პოეზია, ტ. II, გამომცემლობა “მეცნიერება”, თბ., 1973.

6.            ქხპ 1992:             ქართული ხალხური პოეზია, შეადგინეს ზ. კიკნაძემ და ტ. მახაურმა, თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, თბ., 1992.

7.            შანიძე 1931: აკაკი შანიძე, ქართული ხალხური პოეზია, I, ხევსურული, სახელმწიფო გამომცემლობა, ტფ., 1931.

Impressions About the Future Life in Svaneti
and Pshav-Khevsureti

Inspite the distance in the regions: Pshavi, Khevsureti and Svaneti exists much likeness between the impressions about the future life, though, christian element is much more stronger in Svaneti. Truthful deceased are in Christ’s light, but the sinners are in eternal dark.

 Moral-ethical motive assumes as a basis of these beliefs and impressions which are spread in these three regions.